Skąd się wzięła książka – Światowy Dzień Miłośników Książek

Parafrazując Benedykta Chmielowskiego: Książka jaka jest, każdy widzi. Takie proste pojęcia najtrudniej zdefiniować. Zanim jednak zobaczmy, jak robią to najpopularniejsze słowniki, przyjrzyjmy się historii książki.

Historia książki 

Historia książki sięga starożytności i jest nierozerwalnie związana z historią pisma (a potem druku) oraz papieru. Potrzeba było wiele czasu, aby książka przybrała formę znaną nam współcześnie…

Pierwsze książki powstały w Egipcie i były zwojami z papirusu. W Babilonie i Mezopotamii natomiast do utrwalania pisma używano glinianych tabliczek. Po glinie przyszedł czas na drewniane tabliczki. Były one stosowane w Grecji i Rzymie (ze względu na wysoką cenę papirusu sprowadzanego z Egiptu). Kolejnym materiałem używanym do utrwalania pisma był pergamin, wytwarzany ze specjalnie wyprawionej skóry (koziej, jagnięcej lub cielęcej). Był on bardzo trwały, ale przy tym drogi. Pergaminowe karty składano w kodeks i zaopatrywano je w drewniane okładki. Takie książki mieściły więcej tekstu i były o wiele wygodniejsze w korzystaniu niż tabliczki czy zwoje papirusowe. Funkcjonowały w Europie aż do XV wieku, gdy po wynalezieniu druku zostały wyparte przez znane nam dzisiaj książki papierowe.

Rewolucją w historii książki okazał się druk. Ruchomą czcionkę z drewna wynaleziono już XI wieku w Chinach, jednak za ojca nowożytnego drukarstwa uznaje się Johanna Gutenberga. Opracował on w XV wieku technikę odlewania metalowych czcionek z wymiennych matryc oraz stworzył prasę drukarską, dzięki czemu możliwe stało się drukowanie książek na masową skalę, a tym samym ich upowszechnienie. Przyczyniło się to do rewolucji informacyjnej i naukowej w Europie.

#4 Druk książki

Historia papieru

Z powstaniem współczesnej książki wiąże się historia papieru.

Historia papieru zaczyna się w Chinach ok. 105 roku p.n.e., kiedy to chiński minister rolnictwa T’sai Lun wytworzył materiał pisarski, wykorzystując włókna łyka drzewa morwowego i konopi. Później jako surowca używano szmat lnianych, konopnych, starych sieci i lin rybackich.

Pierwsza papiernia na kontynencie europejskim pojawiła się ok. 1100 lub 1150 roku w Hiszpanii w miejscowości Xativa (Jativa) koło Walencji – były to jednak wtedy ziemie należące do Arabów. 
W europejskim kręgu kulturowym pierwsza papiernia powstała w 1276 roku w Fabriano we Włoszech, zaś pierwsza w Polsce – w 1493 roku w Prądniku Czerwonym pod Krakowem (obecnie jest to jedna z dzielnic miasta).

Rozwój technologiczny i cyfrowy przyczynił się jednak nie tylko do powstania nowocześniejszych metod i maszyn drukarskich, lecz także do pojawienia się nowych form samej książki. Coraz powszechniejsze stają się e-booki, czyli książki, których nośnikami nie jest papier, lecz urządzenia elektroniczne takie jak komputery, telefony lub specjalne czytniki. Inną formą budzącą zainteresowanie coraz szerszego grona czytelników są audiobooki, czyli publikacje do słuchania. W związku z tym niektórzy wieszczą koniec ery książki papierowej. Czy tak się rzeczywiście stanie? Od czasów Gutenberga wiele się zmieniło, ale pogłoski o śmierci książki drukowanej są mocno przesadzone.

[WYWIAD] Jak przełamać blokady pisarskie – rozmowa z Krystyną Bezubik

Etymologia książki

Przeszliśmy długą drogę od zwojów papirusowych do współczesnych formatów książek. Jaką drogę przeszło samo słowo książka? Co oznacza obecnie, a co znaczyło kiedyś?

Książka dziś

Książka to jedno z podstawowych pojęć. Znają je już małe dzieci. Tak proste pojęcia zazwyczaj najtrudniej zdefiniować. Zobaczmy jednak, jak robią to najpopularniejsze słowniki. 

Słownik języka polskiego PWN przedstawia dwa znaczenia:

Wielki słownik języka polskiego PAN skupia się na trzech znaczeniach. Opisuje książkę m.in. jako przedmiot:

Publikacja drukowana lub rękopiśmienna składająca się z kart, zszytych, spiętych lub sklejonych razem, oprawionych w okładkę.

Księga to z kolei przede wszystkim duża książka (PWN) lub książka o dużych rozmiarach (WSJP PAN).

Co ciekawe, współczesne definicje skupiają się tylko na fizycznym wymiarze – to przedmiot, który ma okładkę i jest stworzony z papieru.

E-book definiuje się natomiast jako książkę dostępną w wersji elektronicznej (PWN). 

[PODCAST #001] Międzynarodowy Dzień Książki i Praw Autorskich

Pochodzenie słowa książka

Na początku… nie było słowa książka. Pierwotnie używano określenia księgi. Natomiast słowo książka weszło do powszechnego użycia dopiero w XVIII wieku. Wcześniej było stosowane bardzo rzadko.

Etymologia słowa książka nie jest do końca jasna. Jak zauważyła Joanna Przyklenk:

Badacze przypuszczają, iż może być pochodzenia orientalnego, może być zapożyczeniem asyryjskim, chińskim, tureckim lub też formą rodzimą.

Zdaniem Aleksandra Brücknera podstawą słowotwórczą stały się prasłowiańskie formy*kъnigy oraz *kynęgy, oznaczające pierwotnie księgę, zwój; później również: pismo, litery. 

W Słowniku etymologicznym języka polskiego tłumaczy:

Księga to wyraz słowiański, pochodzący od *kъnъ, czyli kien („kłoda, kloc, pień drzewa, z którego robi się deski”). 

Do XIII wieku wyraz miał postać knięgy (knięgi), następnie zmodyfikowaną do postaci księgy (księgi).

Jak widać, pierwotnie wyraz ten był używany tylko w liczbie mnogiej. Dopiero w XVI wieku pojawiła się liczba pojedyncza (księga). Wynikało to z konieczności odróżnienia jednego egzemplarza od kilku.

Podobny źródłosłów występuje w kilku innych językach:

A co z książką? To zdrobnienie słowa księga. Jednak już w XVI wieku księga zaczęła być traktowana jako zgrubienie, a książeczka jako zdrobnienie.

Niezależnie od tego, skąd pochodzi książka – dziś możemy obchodzić Światowy Dzień Miłośników Książek. I ja mam zamiar z tego skorzystać!

Książki dla początkujących korektorów – co warto czytać?

Źródła

1. A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1985.
2. K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, PWN, Warszawa 2018.
3. Maciej Szymczyk, Więcej o historii papieru, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju [dostep: 9.08.2023]
4. D. Chemperek, Historia książki. Wybrane zagadnienia, [w:] E-edytorstwo. Edytorstwo w świecie nowych mediów, red. P. Nowak, A. Wójtowicz, Lublin 2013, s. 5–40.
5. D. Chemperek, Historia druku. Wybrane zagadnienia, [w:] E-edytorstwo. Edytorstwo w świecie nowych mediów, red. P. Nowak, A. Wójtowicz, Lublin 2013, s. 41–80.