Język ojczysty, gwara, dialekt – czym się różnią

Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego – promocja różnorodności

Międzynarodowy Dzień języka Ojczystego to święto ustanowione przez UNESCO już 25 lat temu. Przyjęto je dla upamiętnienia wydarzeń z Bangladeszu w 1952 roku. W zamieszkach zginęło 5 studentów. W trakcie demonstracji domagali się oni tego, by język bengalski został językiem urzędowym. Od 1999 roku w wielu krajach świata 21 lutego prowadzi się akcje promujące różnorodność językową.

Z tej okazji mam dla Ciebie kilka ciekawostek i wskazówek dotyczących różnych odmian języka. Sprawdź, czym różnią się język ojczysty, rodzinny, urzędowy oraz dialekty i gwary.

Język ojczysty i język rodzinny

Polscy językoznawcy nie są do końca zgodni, w jaki sposób dokładnie definiować język ojczysty (niektórzy podają również synonimy – rodzimy i prymarny). Można przyjąć, że to język, który dziecko poznaje jako pierwszy, w którym uczy się mówić i który zna najlepiej (a więc może posługiwać się nim spontanicznie).

Badacze często zwracają też uwagę, że dla wielu język ojczysty jest po prostu tym, w którym myślą i który symbolicznie kojarzy się z dzieciństwem (nawet jeśli człowiek obecnie mieszka w innym kraju), a także który pomaga kształtować tożsamość.

Według Wielkiego słownika języka polskiego ojczysty to „związany z ojczyzną – krajem”. Co jednak ciekawe, prof. Andrzej Markowski w audycji „100 sekund polszczyzny” powiedział:

Polszczyznę, jako jeden z niewielu języków, nazywa się ojczystym. W wielu innych języków europejskich używamy określenia »macierzysty«, język matki.

Zobacz przykłady:

A czym jest język rodzinny? To sposób mówienia właściwy konkretnej rodzinie, grupie bliskich osób. Być może Ty i Twoi bliscy macie swoje powiedzenia czy wymyślone słowa, których nie rozumie nikt spoza Waszego grona.

Język urzędowy i język regionalny w Polsce

Studenci, którzy zginęli podczas demonstracji w Bangladeszu, walczyli o uznanie bengalskiego za język urzędowy. Język urzędowy to taki język, który został określony prawnie i który wykorzystuje się m.in. podczas tworzenia prawa czy w instytucjach publicznych oraz w oficjalnej komunikacji.

W Polsce język urzędowy jest określony w art. 27 Konstytucji RP:

W Rzeczypospolitej Polskiej językiem urzędowym jest język polski.

Dodatkowo mamy jeden język regionalny – kaszubski. Mówi o tym art. 19 ust. 2 ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym:

Językiem regionalnym w rozumieniu ustawy jest język kaszubski.

Przewodniczka, która oprowadzała nas kiedyś po Wdzydzkim Parku Krajobrazowym, opowiadała o swoich korzeniach. Język kaszubski rozumie, ale go nie używa. Jej rodzice uczyli się go w szkole, ale byli wyśmiewani, gdy go mówili w tym języku. Takie to były czasy. Obecnie coraz więcej osób uczy się kaszubskiego i z dumą mówi w tym języku. Kaszubi publikują w nim utwory literackie, podręczniki. Powstają nawet filmy po kaszubsku. Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym kwalifikuje język kaszubski właśnie jako regionalny. Funkcjonuje jako pomocniczy w niektórych urzędach województwa pomorskiego. Obecny jest nawet na uczelniach – studia licencjackie z etnofilologii kaszubskiej oferuje Uniwersytet Gdański. Kaszubszczyzna ma nawet własną Wikipedię.Od wielu lat o nadanie takiego statusu swojemu językowi starają się też osoby mówiące po śląsku.

W całej Unii Europejskiej obowiązują z kolei aż 24 języki. W niektórych krajach języków urzędowych jest więcej niż 1 (dla całego kraju lub lokalnie). Przykładowo w Belgii są to niderlandzki, francuski i niemiecki.

Język urzędowy w Hiszpanii

Nie byłabym sobą, gdybym nie dodała ciekawostki dotyczącej języka hiszpańskiego.

Polska mimo tej różnorodności jest językowym monolitem. W Hiszpanii kwestia różnorodności językowej jest jeszcze bardziej złożona niż w Polsce. Konstytucja Hiszpanii stanowi, że hiszpańskim językiem urzędowym jest język kastylijski (castellano). Wszyscy Hiszpanie mają obowiązek go znać i prawo nim się posługiwać (art. 3 ust. 1 Konstytucji Hiszpanii). Pozostałe języki hiszpańskie są również językami urzędowymi w odpowiednich wspólnotach autonomicznych, zgodnie z ich statutami (art. 3 ust. 2 Konstytucji Hiszpanii).

Oprócz kastylijskiego w Hiszpanii używa się 11 języków, m.in. katalońskiego, baskijskiego, aragońskiego, galicyjskiego, walenckiego.

Język walencki to określenie języka katalońskiego używane we Wspólnocie Walenckiej zgodnie ze statutem autonomii. Od wielu lat toczy się spór (zarówno naukowy, jak i polityczny) na temat odrębności tego języka. W roku 2005 Walencka Akademia Języka (Acadèmia Valenciana de la Llengua) przychyliła się do zdania dużej większości językoznawców i w oficjalnej wykładni uznała, że „własny i historyczny język Walencjan, z filologicznego punktu widzenia, jest tym samym, który dzielą ze sobą wspólnoty autonomiczne Katalonii i Balearów oraz Księstwo Andory.

Określenie język walencki jest więc urzędowo tożsame z określeniem język kataloński. W językoznawstwie używa się go natomiast w węższym znaczeniu dialektu walenckiego na określenie południowego dialektu języka katalońskiego.

Ostatecznie Sąd Najwyższy w orzeczeniu z 2006 roku zmusił rząd Wspólnoty Walenckiej do uznania, w sprawach urzędowych, określeń język kataloński i język walencki za tożsame. Mieszkańcy Walencji traktują oczywiście swój język jako odrębny (mimo orzeczeń sądu i opinii językoznawców) i dopatrują się wielu różnic w pisowni i wymowie.

Dzieci uczą się w szkołach obu języków, część przedmiotów jest wykładana po walencku, na maturze zdaje się obowiązkowo valenciano i castellano. Język lokalny jest obecny w kościołach, w prasie, radiu i telewizji, w urzędach (strony internetowe urzędów i dokumenty są dwujęzyczne).

Język ogólny

Wróćmy do naszego języka ojczystego. W szkołach i na uczelniach, w urzędach, w większości mediów i przestrzeni publicznej podstawą jest język ogólny. To standardowa wersja, zgodna z zasadami i normami.

Polszczyzna – zarówno pisana, jak i mówiona – ma różne style funkcjonalne, m.in. potoczny, artystyczny, naukowy, publicystyczny i urzędowy. Dodatkowo można wyróżnić żargon (np. prawniczy) – gdy do języka ogólnego wplata się słownictwo specyficzne dla pewnej grupy zawodowej. W odniesieniu do grup społecznych mówi się o slangu (np. młodzieżowym).

Regionalizmy, gwara, dialekt, żargon i slang

Język polski jest różnorodny i w rozmaitych zakątkach kraju może brzmieć nam obco. 

W naszym kraju obowiązują dwa języki urzędowe: polski i kaszubski. Ponadto mamy dialekty: mazowiecki, małopolski, wielkopolski, śląski i kilka mieszanych. Dzielą się one na kilkadziesiąt gwar. 

Dialekt to odmiana polszczyzny ogólnej, która wyróżnia się charakterystyczną dla danego obszaru wymową głosek i swoistą leksyką, czasami również specyficzną budową słowotwórczą, fleksją, składnią. Gwara natomiast to odmiana języka, która pojawia się na niewielkim terenie. Z tego wynika, że dialekt jest pojęciem szerszym w odniesieniu do gwary. Innymi słowy – w obrębie jednego dialektu może występować kilka gwar.

Jak wytłumaczyła Katarzyna Kłosińska w Poradni Językowej PWN:

Dialekt jest pojęciem nadrzędnym w stosunku do gwary ludowej – w obrębie polszczyzny istnieją dialekty: małopolski, wielkopolski, śląski i mazowiecki (a w obrębie każdego z nich istnieje wiele gwar).

Słowa gwara można też używać w rozumieniu żargonu lub slangu, a więc języka właściwego dla pewnej grupy społecznej – np. gwara prawnicza, młodzieżowa czy więzienna.

Osobnym pojęciem jest też regionalizm. Według WSJP to: „element języka charakterystyczny dla danego regionu kraju”. Mogą to być np. konkretne słowa czy wyrażenia (np. na dwór / na pole / na plac) lub konstrukcje (np. ubrać coś), które są wplatane do języka ogólnego.

Chcesz poznać przykład? Przeczytaj artykuł na blogu: Językowe dylematy z ubieraniem się.

Wskazówki dla korektorów

Jak widzisz – rodzajów języka jest mnóstwo. Jeśli zajmujesz się korektą, zazwyczaj pracujesz z językiem ogólnym. Obowiązują Cię więc ogólne zasady i normy języka polskiego.

Z dialektem, gwarą czy regionalizmami możesz spotkać się np. przy korekcie literatury pięknej lub publikacji, które celowo wykorzystują specyficzne formy językowe w celu oddania charakteru postaci, środowiska lub kontekstu społecznego, ewentualnie podczas pracy nad tekstami lokalnymi lub tekstami, które odnoszą się do konkretnych miejscowości lub regionów.

Z żargonem natomiast będziesz mieć do czynienia podczas pracy nad tekstami z dziedziny technicznej, naukowej, prawniczej lub medycznej. Ważne jest, aby wiedzieć, jak przekładać takie specjalistyczne terminy na język ogólny, aby tekst był zrozumiały dla szerszej publiczności.

Chcesz wiedzieć, jak poprawiać teksty specjalistyczne, przeczytaj artykuł o korekcie w trudnej branży.

Slang może być trudny do zrozumienia dla osób spoza danej grupy lub pokolenia, dlatego korektorzy muszą być świadomi różnic między slangiem a językiem ogólnym, aby dostosować tekst do odbiorcy.

W pracy korektorskiej ważne jest rozpoznanie i zrozumienie różnych rodzajów języka oraz umiejętność dostosowania korekty do specyfiki danego tekstu i jego odbiorcy. Zarówno język ogólny, jak i jego specjalistyczne odmiany mają swoje własne reguły i konwencje, których przestrzeganie jest kluczowe dla zachowania klarowności i zrozumiałości tekstu.

Literatura