Językowe dylematy z ubieraniem się

Czy można ubierać buty?

Czasownik „ubierać” oznacza wkładać na kogoś lub na coś ubranie. Mówimy więc, że ktoś ubiera (kogoś, coś) – (w coś), na przykład:

Dziewczynki lubią ubierać lalki w kolorowe sukienki.
Na święta dzieci ubrały choinkę.

Konstrukcje typu „ubierać buty” „ubierać sweter” w znaczeniu włożyć na siebie to małopolski regionalizm (powstały pod wpływem języka niemieckiego). Takie sformułowania mieszczą się zwykle w użytkowej normie regionalnej. Oznacza to, że ich użycie jest dopuszczalne w określonym regionie, ale jedynie poza sytuacjami oficjalnymi, publicznymi czy ponadregionalnymi. Natomiast w polszczyźnie ogólnej, w komunikacji ponadregionalnej, należy używać zwrotu „włożyć buty” albo „ubrać się w sweter”.

W co można się ubierać?

Kolejny problematyczny czasownik to „ubierać się”. Oznacza on wkładać na siebie ubranie, obuwie, nakrycie głowy. Poprawna językowo konstrukcja brzmi: ktoś, coś ubiera się – (w coś); nie: ubiera coś!
A oto przykłady:

Na ślub mężczyzna ubiera się w garnitur, a kobieta w białą suknię.
Na stok narciarski ubrał się w modny kombinezon.
Ubrał się w płaszcz i wyszedł na spacer.

Co możemy na siebie wkładać?

Czasownik „wkładać” oznacza umieścić (umieszczać) coś (zwłaszcza ubranie) na kimś, na sobie; ubrać się w coś lub ubrać kogoś w coś. Zgodnie z zasadami poprawnej polszczyzny powinniśmy więc powiedzieć:
ktoś wkłada coś – (komuś, czemuś) – (na coś).

Włożyła na siebie sukienkę, na głowę kapelusz, a na ręce rękawiczki.
Zakonnik włożył habit, a żołnierz mundur.
Minister włożył zegarek na rękę.
Chłopak włożył dziewczynie pierścionek na palec.
Matka włożyła córce na głowę kapelusz.

Problemy z zakładaniem ubrań

Najbardziej problematycznym czasownikiem w tym zestawieniu jest czasownik „zakładać”. Oznacza on umieścić (umieszczać) coś gdzieś, na czymś, nakładać coś. Poprawnie skonstruowane zdanie z tym czasownikiem brzmi: ktoś zakłada coś – (komuś, czemuś) – (na coś).
I oczywiście przykłady:

Wieczorami dziadek zakładał na nos okulary i czytał.
Chłopak założył słuchawki i słuchał muzyki.
Biznesmen założył krawat.

Czasownik ten często jest używany w znaczeniu potocznym: „ubierać się” (ubrać się) lub „ubierać (ubrać) kogoś w coś”; „wkładać (włożyć)”:

Załóż dziecku grube skarpety.
Założyć marynarkę.

Błędnie jest on używany w znaczeniu wkładać coś, ubierać się w coś, np.: zakładać sukienkę. Jedyną poprawną formą jest: „wkładać” – płaszcz, sukienkę, garnitur, buty. Jednak kiedy jest mowa o przedmiotach, które się umieszcza na sobie, możemy użyć czasownika „zakładać”, na przykład: zakładać (nie: wkładać) krawat, okulary, kolczyki, plecak itp.

Uwaga!
Zdarza się, że mówimy: Załóż płaszcz albo załóż sweter. Użycie czasownika „założyć” w tym znaczeniu (zamiast „włożyć” lub „ubierać się w coś”) budzi pewne wątpliwości – niektóre słowniki je odrzucają, inne akceptują. Lepiej jednak je wkładać niż zakładać.

Zakładanie dopuszczają i prof. Jan Miodek, i prof. Mirosław Bańko. Ten ostatni stwierdza, że oba czasowniki są często używane zamiennie:
Dlatego nie jestem wcale skłonny do krytykowania tych, którzy mówią o zakładaniu płaszcza czy butów. W Innym słowniku języka polskiego PWN, opartym na Korpusie Języka Polskiego, w haśle „założyć” uwzględniliśmy oba znaczenia – i to dotyczące krawata, zegarka i okularów, i to dotyczące płaszcza i obuwia.

Jak prawidłowo nałożyć ubranie?

Ostatnim czasownikiem w tym zestawieniu jest czasownik „nakładać”, czyli: 

Matka nałożyła dziecku śpioszki.
Nałożyć czapkę, rękawiczki.
Królowa nałożyła suknię.

A co z rozbieraniem się?

Taka sama reguła odnosi się czasowników oznaczających czynność odwrotną do wkładania (płaszcza, spodni, butów), czyli „zdejmować”, „zdjąć” i „rozebrać się”.

Wolno więc powiedzieć: 

Rażące są natomiast (często spotykane szczególnie w języku potocznym) konstrukcje: *rozbierz płaszcz, *rozbierz kurtkę, *rozbierz garnitur.

Ściągawka

Jako podsumowanie przytoczę kilka ważniejszych części garderoby z odpowiednimi czasownikami. Śmiało z nich korzystaj i wracaj, ilekroć pojawią się wątpliwości.

Części garderoby	Połączenia z czasownikiem
Kolczyki	zakładać (błędnie: wkładać)
Okulary	wkładać, zakładać, nakładać, nosić
Płaszcz	ubierać się w płaszcz, wkładać płaszcz (błędnie: ubierać, zakładać)
Kapelusz	wkładać, nakładać (błędnie: ubierać, zakładać)
Czapka	wkładać, nakładać (błędnie: ubierać, zakładać)
Garnitur	wkładać (błędnie: zakładać)
Krawat	zakładać (błędnie: wkładać)
Buty	wkładać (błędnie ubierać, zakładać)
Naszyjnik	zakładać (błędnie: ubierać)
Sweter	ubierać się w sweter, wkładać (błędnie: ubierać)
Sukienka	wkładać, nakładać (błędnie: zakładać, ubierać)