Skąd się wziął karnawał? Etymologia, historia i zwyczaje

Karnawał to okres balów, maskarad, pochodów i zabaw trwający zazwyczaj od Trzech Króli do wtorku przed wielkim postem. Od wieków cieszy się ogromną popularnością. I choć nie wszyscy uczestniczymy w zimowych balach, w większości przypadków na samą myśl o karnawale czujemy ekscytację. Większość z nas lubi potańczyć, spędzić czas z innymi w miłej atmosferze. Jaka jest geneza karnawału? Skąd się bierze jego niesłabnąca popularność? W tym artykule znajdziesz odpowiedź na to pytanie.

Etymologia nazwy karnawał

Słowo karnawał funkcjonuje w wielu językach europejskich, niezależnie od ich przynależności do różnych rodzin językowych, w identycznej lub bardzo zbliżonej postaci (por. wł. carnevale, ang. carnival, fr. carnaval, hiszp. carnaval, niem. Karneval. Świadczy to jednoznacznie o jego wspólnym rodowodzie, a także o zasięgu i oddziaływaniu. O ile jednak wskazanie łacińskiego źródła pochodzenia terminu nie budzi wątpliwości (za pośrednictwem języka włoskiego), o tyle nie ma pełnej zgody co do genezy uformowania się tego słowa w łacinie.

Zasadniczym powodem świętowania jest ostatnia możliwość spożywania mięsa przed okresem postu. Dlatego za najbardziej prawdopodobną genezę są uznawane łacińskie związki wyrazowe:

Inna etymologia tej nazwy każe szukać jej źródeł w nazwie wozu, który uczestniczył w procesji świątecznej ku czci egipskiej bogini Izydy, a później greckiego Dionizosa (łac. carrus navalis – wóz w kształcie okrętu). Jednak przez większość naukowców jest uważana za mylną interpretację.

W polszczyźnie słowo karnawał pojawiło się w XVIII wieku (tak jest poświadczone słownikowo). Najprawdopodobniej ten wyraz został zapożyczony z języka francuskiego carnaval ← włos. carnevale ‘ostatki’ ← łac. carnem levāre ‘usuwać, oddalać mięso’. Zwany jest też czasem po staropolsku zapustami.

Początki karnawału

Geneza karnawału ma dwojakie źródło. Z jednej strony ściśle wiążemy ją z nadejściem wielkiego postu, z drugiej – przyjmuje się, że pierwsze karnawałowe tradycje sięgają jeszcze kultów płodności i kultów agrarnych.

Huczne imprezy i tańce mogą być kluczowe dla zrozumienia obecnej wersji tego zwyczaju. Dawno temu utrzymywało się przekonanie, że im wyższe będą skoki podczas karnawału, tym wyżej urośnie zboże i obfitsze będą zbiory, stąd taniec będący jednym z głównych elementów zapustów. Ale nawet jeśli karnawał czerpie z procesji ku czci starożytnych bogów, prawda jest taka, że niezwykle szybko stał się popularny Rzymie, a póżniej we Francji, Portugalii, Hiszpanii, a później na całym świecie. Dzięki przyciągającym widowiskom, pysznym potrawom i ciekawym tańcom wokół ognisk błyskawicznie rozprzestrzenił się tam, gdzie w sercach gra muzyka.

Karnawał w Polsce

Zwyczaj ten przypadł Polakom do gustu, zyskał jednak indywidualne cechy. Popularnością cieszyły się przebieranki, wędrówki, tańce, pisanie własnych piosenek i tworzenie kukieł.

Zwłaszcza polskie wsie okazały się płodnym i niezwykle cennym źródłem wielu zapustowych zwyczajów. Oskar Kolberg wspomina między innymi o tym, jak niezamężne kobiety przypinały się w miejsce koni do sań. Co musiały zrobić i dlaczego, to zupełnie nowa historia. Prawda jest jednak taka, że wielość zwyczajów, sąsiedzkich zabaw i hulaszczych pomysłów zarówno kiedyś, jak i teraz ogranicza jedynie wyobraźnia. Tak – jak wiadomo – nie zna granic!

Karnawał staropolski suty, hałaśliwy, wesoły i szumny był czasem różnych uciech: polowań, kuligów, poczęstunków, tańców i swawoli.

W „Kiermaszu wieśniackim”, zbiorku sowizdrzalskim z początku XVII wieku, pisano:

Mięsopusty, zapusty,
Nie chcą państwo kapusty,
Wolą sarny, jelenie
I żubrowe pieczenie.
Mięsopusty, zapusty,
Nie chcą panie kapusty,
Pięknie za stołem siądą,
kuropatwy jeść będą.
A kuropatwy zjadłszy,
Do taneczka powstawszy,
Do tańca małmazują
i tak sobie popijają.

Może nie jesteśmy już teraz tak aktywni w każdym z wyżej wspomnianych obszarów, ale zapał do zabaw pozostał niezmienny. Również dzisiaj.

Karnawał na świecie

Obecnie najbardziej widowiskowe zabawy karnawałowe odbywają się w Rio de Janeiro, w Wenecji oraz na Wyspach Kanaryjskich i w Niemczech.

Rio de Janeiro

Rio de Janeiro słynie z hucznego obchodzenia karnawału, do którego przygotowania trwają przez cały rok. Jest to największy karnawał na świecie, dodatkowo wpisany do Księgi Rekordów Guinessa – w 2014 roku na ulicach Rio bawiło się 5 mln osób.

Brazylijski karnawał rozpoczyna się w piątek w tygodniu poprzedzającym Środę Popielcową i trwa pięć dni i nocy. W tym czasie największą atrakcją karnawału są widowiskowe parady uczestników w skąpych strojach oraz pokazy samby brazylijskiej. Tancerze rywalizują ze sobą, a konkurs – w którym biorą udział poszczególne szkoły samby – zostaje rozstrzygnięty nad ranem przed Popielcem.

Teneryfa

Równie interesujący jest karnawał na Teneryfie. To największa impreza w Europie. Carnaval de Santa Cruz de Tenerife to feeria barw, pięknych strojów, ogromnych platform ulicznych i zabaw, które trwają całą noc.

Na zakończenie oficjalnych obchodów karnawału jest wielki pokaz fajerwerków oraz pogrzeb sardynki. To zwyczaj, który można porównać z polskim topieniem marzanny. Sardynka jest wykonana z papieru i ma kilka metrów długości. Odprowadza ją na brzeg oceanu tłum żałobnic. Wszystkie zawodzą, po czym z radością palą kukłę. Żegnają się w ten sposób z zimą, odganiają złe moce, a witają nadejście wiosny i nowego życia.

Wenecja

W Wenecji natomiast tradycją karnawałową jest tak zwany Lot Anioła, czyli zjazd na linie z dzwonnicy na placu Świętego Marka, wykonywany przez znaną osobę. Inauguruje on całą wenecką zabawę. Poza tym ważnym elementem karnawałowych tradycji jest odgrywanie tradycyjnych przedstawień w nurcie komedii dell’arte.

Zwyczajowo w okresie karnawału każdy przebieraniec wita się skinieniem głowy oraz pozdrowieniem Maschera, ti saludo!, które podkreśla, że w tym czasie każdy zamienia się w noszoną przez siebie maskę.

W pierwszą niedzielę karnawału obchodzone jest także święto Festa della Marie, które zrodziło się z upamiętnienia pewnej legendy… W X wieku w katedrze San Pietro di Castello miał odbyć się ślub kilkunastu par. W trakcie ceremonii piraci z Istrii porwali dwanaście panien młodych. Pościg zakończył się sukcesem – piratów pokonano, a panny uwolniono. Na pamiątkę tych wydarzeń doża ustanowił święto Marii.

Karnawał to niepowtarzalny czas radości, kolorów i muzyki, który przyciąga wiele osób z całego świata. Mimo że ma swoje korzenie w dawnych tradycjach, to wciąż cieszy się ogromnym zainteresowaniem. To czas, w którym można się oderwać od codzienności i oddać się radosnej atmosferze. W wielu zakątkach świata tygodnie poprzedzające wielki post doskonale obrazują radosną atmosferę karnawału – maszerujące orkiestry, ludzie pełni energii, piękne stroje i ciekawe zwyczaje wyróżniają ten wyjątkowy okres w roku.

Gdzie Ci się marzy spędzić karnawał? A może masz swoje własne tradycje?

Literatura

Wojciech Dudzik, Karnawały w Kulturze, Warszawa 2005.
K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2021, s. 296.