Szach-mat – co to znaczy? Szachy w języku
Mówi się, że szachy to gra błędów. Wygrywa ten, kto potrafi wykorzystać błąd przeciwnika. Nie, to nie jest wstęp do tekstu o błędach językowych – 20 lipca obchodzimy Międzynarodowy Dzień Szachów. Święto to jest dobrą okazją, żeby się przekonać, czy i w nas nie drzemie genialny szachista.
Szachy są mi szczególnie bliskie – w mojej rodzinie prawie wszyscy grają w tę grę. To połączenie relaksu i wysiłku dla mózgu! Są nie tylko źródłem rozrywki, lecz także bogatym źródłem inspiracji dla biznesu i języka.
Wraz z rozpowszechnianiem się szachów wiele pojęć szachowych zyskało nowe znaczenie odnoszące się do życia codziennego. Warto przyjrzeć im się bliżej i odkryć, jak możemy je wykorzystać w naszych rozmowach i tekstach.
Szachy – etymologia
Szachy są grą o wieloletniej tradycji. Nieznane jest dokładne miejsce jej pochodzenia; najprawdopodobniej są to Indie lub Chiny. Stosowane obecnie zasady opracowali Persowie, stąd właśnie pochodzi nazwa – szach to przecież perski władca.
Co to znaczy szach-mat ?
Jeśli masz za sobą chociaż jedną grę w szachy (lub odcinek serialu „Gambit Królowej”), prawdopodobnie znasz słowa szach i mat.
Szach to sytuacja, w której król jest zagrożony zabiciem w następnym posunięciu. Inaczej mówiąc, szach jest wtedy, gdy król znajdzie się w zasięgu działania (bicia) bierki przeciwnika. Jeśli przeciwnik wykonał ruch, który spowodował taką sytuację, mówi się, że król jest w szachu lub jest szachowany.
Natomiast mat określa sytuację, w której król nie może wykonać już żadnego ruchu, żeby obronić się przed inną figurą… a to jest niestety równoznaczne z przegraną.
Fonetycznie szach-mat to po persku „król jest otoczony” („bezradny”, „w zasadzce”, „pokonany”).
Określenie szach-mat przyjęło się też w codziennym języku. Słownik języka polskiego wyjaśnia, że również wtedy chodzi o sytuację, z której nie ma już żadnego wyjścia. Takie słowa stosuje się ponadto w momencie, gdy jedna osoba wytrąciła drugiej wszystkie argumenty, wygrała dyskusję.
Często uważa się, że termin szach-mat oznacza, że król jest martwy. Skąd takie wyjaśnienie?
Przyczynił się do tego Słownik etymologiczny języka polskiego Brücknera. Można znaleźć błędną informację o pochodzeniu tego wyrażenia:
Natomiast słownik Doroszewskiego tak wyjaśnia to pojęcie.
Skąd w słownikach błędne wyjaśnienie?
Szachy do Europy trafiły z Persji przez Arabię i Hiszpanię, gdzie „mata” oznacza „jest martwy” lub „umarł”. Dlatego początkowo w tłumaczeniu tego sformułowania zdarzały się błędy. A przecież jak powszechnie wiadomo króla w szachach nie można zabić, można jedynie otoczyć i sprawić, żeby nie miał ucieczki przed atakiem naszych figur – tłumaczy Michał Kanarkiewicz, ambasador królewskiej gry oraz popularyzator szachów w Polsce.
Inne pojęcia szachowe
Szachy w języku są obecne nie tylko dzięki wyrażeniu szach-mat. Na co dzień – chociaż dużo rzadziej – używa się też innych określeń z szachową etymologią.
Ale za nim do nich przejdę, mam dla Ciebie ciekawostkę. Słownik języka Polskiego Doroszewskiego zwraca uwagę na inne znaczenie słowa szach, dziś raczej nieco zapomniane: Szach-mat i po problemie.
Szacher-mater
Z szachami związane jest też określenie szacher-macher. Wielki słownik języka polskiego wyjaśnia, że jest ono stosowane do opisania kogoś, kto osiąga korzyści w sposób podstępny i nieuczciwy.
Trzymać kogoś w szachu, szachować
Znasz związek frazeologiczny trzymać/mieć kogoś w szachu?
Wielki słownik języka polskiego tłumaczy go tak: „ktoś lub coś, będąc źródłem zagrożenia, ogranicza czyjeś działanie lub zmusza kogoś do czegoś”. A to jeszcze nie wszystko!
Bardzo podobne znaczenie ma również czasownik szachować: zagrażać komuś, utrudniając swobodę działania, trzymać kogoś w niepewności.
Patowa sytuacja
Pat jest to sytuacja, w której ani król, chociaż nie jest szachowany, ani żadna inna figura czy pion jednego z graczy nie mają możliwości wykonania jakiegokolwiek ruchu zgodnego z zasadami gry. W takiej sytuacji gra kończy się remisem.
W języku codziennym pat to sytuacja, w której niemożliwe jest znalezienie rozwiązania. Mamy więc pat decyzyjny, legislacyjny, negocjacyjny, parlamentarny, prawny, ustawodawczy, a nawet polityczny. Możesz je zastąpić słowem impas.
Być pionkiem w grze
To kolejny frazeologizm wywodzący się z szachów.
Używamy go, gdy chcemy powiedzieć, że ktoś jest narzędziem w czyichś rękach, wykonuje podrzędne czynności i czyjeś polecenia.
Pionek to bezwolny wykonawca czyichś poleceń, niemający wpływu na przebieg wydarzeń.
W rzeczywistości szachowej piony mają wpływ na przebieg gry. Są co prawda najsłabszymi bierkami, ale odpowiednia gra nimi stanowi ważny element rozgrywki. Z biegiem upływu czasu partii ich rola staje się coraz większa. W fazie końcowej rozgrywki są jedną z głównych sił ataku.
Gambit
Znane między innymi z serialu pojęcie gambit oznacza w szachach poświęcenie pionka lub figury w celu uzyskania lepszej pozycji do ataku.
Natomiast w języku codziennym używamy go, by nazwać działanie ryzykowne, podjęte w celu stworzenia korzystnej dla siebie sytuacji.
Roszada
I ostatnie pojęcie rodem z szachownicy: roszada. Jest to specjalny ruch, w którym król i wieża poruszają się jednocześnie. Jest to ważna taktyka obronna, której celem jest zapewnienie większego bezpieczeństwa królowi.
W języku potocznym termin roszada to wymiana osób na stanowiskach politycznych, urzędniczych bądź w zamkniętej grupie pracowników lub zawodników.
Praca dla pasjonatów poprawności językowej!
Chcesz się dowiedzieć, jak zdobyć nowy zawód i pracować zdalnie?
Zapisz się na kurs Zostań korektorką.
To jedyny na rynku certyfikowany kurs online kompleksowo przygotowujący do pracy w zawodzie korektora.
W ciągu czterech miesięcy możesz opanować podstawy zawodu, który otworzy przed Tobą wiele nowych możliwości. Dołącz już dziś i zacznij zarabiać na czytaniu!
Jak widzisz – z szachami wiąże się całkiem sporo określeń. Znasz je wszystkie? A może niektóre z nich są dla Ciebie całkiem nowe?
Źródła
Wojciech Duch, Historia szachów. Jak szachy stały się grą królewską? [dostęp: 20.07.2023].
Michał Kanarkiewicz, Jak przełożyć szachy na biznes? [dostęp: 20.07.2023].
Frank Jakobs, How did chess pieces get their names? [dostęp: 20.07.2023].
