Szach-mat – co to znaczy? Szachy w języku

Szachy są mi szczególnie bliskie – w mojej rodzinie prawie wszyscy grają w tę grę. To połączenie relaksu i wysiłku dla mózgu! Są nie tylko źródłem rozrywki, lecz także bogatym źródłem inspiracji dla biznesu i języka.

Wraz z rozpowszechnianiem się szachów wiele pojęć szachowych zyskało nowe znaczenie odnoszące się do życia codziennego. Warto przyjrzeć im się bliżej i odkryć, jak możemy je wykorzystać w naszych rozmowach i tekstach.

Szachy – etymologia

Szachy są grą o wieloletniej tradycji. Nieznane jest dokładne miejsce jej pochodzenia; najprawdopodobniej są to Indie lub Chiny. Stosowane obecnie zasady opracowali Persowie, stąd właśnie pochodzi nazwa – szach to przecież perski władca.

Co to znaczy szach-mat ?

 Jeśli masz za sobą chociaż jedną grę w szachy (lub odcinek serialu „Gambit Królowej”), prawdopodobnie znasz słowa szach i mat.

Szach to sytuacja, w której król jest zagrożony zabiciem w następnym posunięciu. Inaczej mówiąc, szach jest wtedy, gdy król znajdzie się w zasięgu działania (bicia) bierki przeciwnika. Jeśli przeciwnik wykonał ruch, który spowodował taką sytuację, mówi się, że król jest w szachu lub jest szachowany. 

Natomiast mat określa sytuację, w której król nie może wykonać już żadnego ruchu, żeby obronić się przed inną figurą… a to jest niestety równoznaczne z przegraną.

Fonetycznie szach-mat to po persku „król jest otoczony” („bezradny”, „w zasadzce”, „pokonany”).

Określenie szach-mat przyjęło się też w codziennym języku. Słownik języka polskiego wyjaśnia, że również wtedy chodzi o sytuację, z której nie ma już żadnego wyjścia. Takie słowa stosuje się ponadto w momencie, gdy jedna osoba wytrąciła drugiej wszystkie argumenty, wygrała dyskusję.

Często uważa się, że termin szach-mat oznacza, że król jest martwy. Skąd takie wyjaśnienie?

Przyczynił się do tego Słownik etymologiczny języka polskiego Brücknera. Można znaleźć błędną informację o pochodzeniu tego wyrażenia:

Natomiast słownik Doroszewskiego tak wyjaśnia to pojęcie.

Skąd w słownikach błędne wyjaśnienie?

Szachy do Europy trafiły z Persji przez Arabię i Hiszpanię, gdzie „mata” oznacza „jest martwy” lub „umarł”. Dlatego początkowo w tłumaczeniu tego sformułowania zdarzały się błędy. A przecież jak powszechnie wiadomo króla w szachach nie można zabić, można jedynie otoczyć i sprawić, żeby nie miał ucieczki przed atakiem naszych figur  – tłumaczy Michał Kanarkiewicz, ambasador królewskiej gry oraz popularyzator szachów w Polsce.

Inne pojęcia szachowe

Szachy w języku są obecne nie tylko dzięki wyrażeniu szach-mat. Na co dzień – chociaż dużo rzadziej – używa się też innych określeń z szachową etymologią.

Ale za nim do nich przejdę, mam dla Ciebie ciekawostkę. Słownik języka Polskiego Doroszewskiego zwraca uwagę na inne znaczenie słowa szach, dziś raczej nieco zapomniane: Szach-mat i po problemie.

Szacher-mater

Z szachami związane jest też określenie szacher-macher. Wielki słownik języka polskiego wyjaśnia, że jest ono stosowane do opisania kogoś, kto osiąga korzyści w sposób podstępny i nieuczciwy.

Trzymać kogoś w szachu, szachować

Znasz związek frazeologiczny trzymać/mieć kogoś w szachu?

Wielki słownik języka polskiego tłumaczy go tak: „ktoś lub coś, będąc źródłem zagrożenia, ogranicza czyjeś działanie lub zmusza kogoś do czegoś”. A to jeszcze nie wszystko!
Bardzo podobne znaczenie ma również czasownik szachować: zagrażać komuś, utrudniając swobodę działania, trzymać kogoś w niepewności.

Patowa sytuacja

Pat jest to sytuacja, w której ani król, chociaż nie jest szachowany, ani żadna inna figura czy pion jednego z graczy nie mają możliwości wykonania jakiegokolwiek ruchu zgodnego z zasadami gry. W takiej sytuacji gra kończy się remisem.

W języku codziennym pat to sytuacja, w której niemożliwe jest znalezienie rozwiązania. Mamy więc pat decyzyjny, legislacyjny, negocjacyjny, parlamentarny, prawny, ustawodawczy, a nawet polityczny. Możesz je zastąpić słowem impas.

Być pionkiem w grze

To kolejny frazeologizm wywodzący się z szachów.

Używamy go, gdy chcemy powiedzieć, że ktoś jest narzędziem w czyichś rękach, wykonuje podrzędne czynności i czyjeś polecenia.
Pionek to bezwolny wykonawca czyichś poleceń, niemający wpływu na przebieg wydarzeń.

W rzeczywistości szachowej piony mają wpływ na przebieg gry. Są co prawda najsłabszymi bierkami, ale odpowiednia gra nimi stanowi ważny element rozgrywki. Z biegiem upływu czasu partii ich rola staje się coraz większa. W fazie końcowej rozgrywki są jedną z głównych sił ataku.

Gambit

Znane między innymi z serialu pojęcie gambit oznacza w szachach poświęcenie pionka lub figury w celu uzyskania lepszej pozycji do ataku.

Natomiast w języku codziennym używamy go, by nazwać działanie ryzykowne, podjęte w celu stworzenia korzystnej dla siebie sytuacji.

Roszada

I ostatnie pojęcie rodem z szachownicy: roszada. Jest to specjalny ruch, w którym król i wieża poruszają się jednocześnie. Jest to ważna taktyka obronna, której celem jest zapewnienie większego bezpieczeństwa królowi. 

W języku potocznym termin roszada to wymiana osób na stanowiskach politycznych, urzędniczych bądź w zamkniętej grupie pracowników lub zawodników. 

Jak widzisz – z szachami wiąże się całkiem sporo określeń. Znasz je wszystkie? A może niektóre z nich są dla Ciebie całkiem nowe? 

Źródła

Wojciech Duch, Historia szachów. Jak szachy stały się grą królewską? [dostęp: 20.07.2023].

Michał Kanarkiewicz, Jak przełożyć szachy na biznes? [dostęp: 20.07.2023].

Frank Jakobs, How did chess pieces get their names? [dostęp: 20.07.2023].