Kobieta niejedno ma imię, czyli krótka lekcja etymologii

Istnieje wiele teorii o pochodzeniu wyrazu kobieta, a przecież w języku polskim są jeszcze inne, nie mniej zagadkowe określenia płci żeńskiej. Chcesz się dowiedzieć, jak kiedyś nazywano kobiety?

Zacznijmy od Adama i Ewy

Wśród etymologów nie wypracowano dotąd jednego stanowiska dotyczącego pochodzenia słowa kobieta, stąd też możemy spotkać różne próby interpretacji. Ustalenie pochodzenia tego wyrazu jest niezwykle skomplikowane.

W Biblii kobieta jest żoną pozostająca z mężczyzną w związku małżeńskim. Hebrajski wyraz iszszáh (dosł. żeński człowiek) odnosi się zarówno do kobiety, jak i do żony.

Greckie słowo γυνή (gyné – pochodzenie) i łacińskie gyn (ród) także mogą oznaczać żonę oraz ogólnie kobietę. Z tym znaczeniem związane są polskie słowa: rodzić, rodzice, rodzina, rodzicielka. Słowo żona, występujące początkowo w formie żena, to chyba najstarsze ogólnosłowiańskie określenie kobiety. W XIV wieku znaczenie tego słowa zostało zawężone do kobieta zamężna (czyli matka rodziny).

W Biblii tłumaczonej przez ks. Jakuba Wujka (1559 r.) Adam nazwał Ewę mężyną, bo z męża została wzięta. W tym przekładzie Pisma Świętego nie znajdzie czytelnik słowa kobieta. Panna zwana jest tam niewiastą, mężatka – żoną. W tym czasie Polacy używali trzech nazw: niewiasta, białogłowa i pani.

Niewiasta

Językoznawcy nie są zgodni co do etymologii słowa niewiasta. Wiemy na pewno, że pierwotnie był to wyraz ogólnosłowiański oznaczający synową (albo rzadziej bratową lub mężatkę) i w podobnej postaci i tym właśnie znaczeniu zachował się w języku rosyjskim, białoruskim, ukraińskim. Pochodzi ono prawdopodobnie od czasownika nie wiedzieć, za czym przemawiałaby dawna pisownia niewiesta. Problem zaczyna się przy ustaleniu, czy chodzi o tę, która nic nie wie, czy może o tę, o której się nie wie.

Najbardziej prawdopodobna jest wersja związana z czasownikiem wiedzieć — niewiasta to kobieta nieznana, taka, o której się nie wie, a taką osobą jest właśnie wprowadzana do rodu synowa — osobą z zewnątrz. Inne wersje wywodzą to słowo od wyrazu wieźć (niewiasta byłaby więc osobą nowo wprowadzoną do rodu) lub pradawnego słowa oznaczającego ród (kobieta byłaby więc kimś nie z rodu, czyli spoza rodu). Te dwie ostatnie wersje związane są z sytuacją synowej, lecz wydają się mniej przekonujące.

Słowo niewiasta nie jest obecnie używane poza przekładami Biblii, tekstami modlitewnymi itp., w których zachowało się jako anachronizm. Silne kojarzenie go z religią doprowadziło zapewne do tego, iż dość szybko wyszło z użycia w innych sferach jako zbyt nacechowane i zostało zastąpione nowymi odpowiednikami.

Białogłowa

Nazwa białogłowa wywodziła się od białego czepka, który mężatki zakładały na głowę.

Słowo to notowane jest już w średniowieczu i ma raczej pozytywny wydźwięk. Etymologia wyrazu jest oczywista — pochodzi od wyrażenia biała głowa. Chodzi tu o kolor podwijki (zwanej też podwiką, podwitką, podwiczką) — białego nakrycia głowy noszonego od XIV do XVII w. przez zamężne kobiety. Z tego też względu słowo to odnosiło się raczej do mężatek. Podobne pod względem semantycznym twory istniały też w językach zachodnich, np. wspomniany w poprzednim rozdziale niemiecki wyraz Kopf-weiss — niewykluczone, że mógł on dać początek zarówno wyrazowi kobieta, jak i białogłowa (w pierwszym wypadku byłoby to typowe zapożyczenie ze zmianą brzmienia wyrazu, w drugim — kalka słowotwórcza).

Pani

Wraz z rozwojem kultury dworskiej w polszczyźnie pojawiło się słowo pani. Panią tytułowano żonę władcy, potem także żony wyższych dostojników, kobiety należące do wyższych warstw społecznych, z czasem utrwaliło się jako forma grzecznościowa. Nietrudno zauważyć związek tego wyrazu ze słowem pan, aczkolwiek nie ma ostatecznej pewności, które pojawiło się jako pierwsze. Częstsze jest przekonanie, iż pierwotna była jednak forma męska, np. najjaśniejszy pan (król), wielmożny pan. Panem też, jako najwyższego władcę, nazywano i nazywa się nadal Boga, a Panią — Maryję. Wyraz pani oznaczał też właścicielkę, dziedziczkę, dlatego np. panią nazywała służba swoją pracodawczynię lub żonę pracodawcy (np. pani wróci za godzinę). Nic więc dziwnego, że słowo to zachowało się formułach grzecznościowych (Szanowny Pan, Szanowna Pani, pani minister itp.) i jest używane przez młodsze dzieci w odniesieniu do nauczycielki.

Panna, pannica, panienka

Słowo panna obecne jest w polszczyźnie od dawna. Pochodzi od wyrazu pan i pierwotnie oznaczało córkę pana, czyli młodą dobrze urodzoną kobietę. Z biegiem czasu zaczęło oznaczać młodą, niezamężną kobietę. Od niego wywodzi się forma pannica, już nacechowana emocjonalnie (żartobliwe określenie młodej, ale już z wyglądu dojrzałej kobiety). Z kolei słowo panienka jest formą zdrobniałą, dawniej nacechowaną pozytywnie, pełniącą nawet funkcję grzecznościową (tym słowem służba zwykła zwracać się do córki swych gospodarzy, utarło się też w dotyczącym Maryi wyrażeniu Przenajświętsza Panienka, funkcjonującym obok wyrażeń Przenajświętsza Pani i Przenajświętsza Panna). Obecnie wyraz panienka nabiera nacechowania żartobliwego, zdradza protekcjonalny stosunek do adresatki, a nawet niekiedy odnoszony jest do kobiet parających się nieprzynoszącą im chluby profesją.

Żona (żena)

Słowo żona, występujące początkowo w formie żena, to chyba najstarsze ogólnosłowiańskie określenie kobiety.

W polszczyźnie właśnie w znaczeniu kobieta słowo żena występuje np. w Lamencie Świętokrzyskim, dopiero nieco później zaczęło być odnoszone do kobiet zamężnych, utrwaliło się w postaci żona — i tak zostało do dziś. Pierwotne jego znaczenie zachowało się np. w używanym ciągle przymiotniku żeński, który ma związek z kobiecością jako taką, a nie byciem żoną.

Kobieta – etymologia

Po raz pierwszy słowo kobieta zostało użyte w literaturze w połowie XVI wieku. Na papier przenosi je w 1586 roku Marcin Bielski w swoim dziele Sejm niewieści:

Mogąć męże przezywać żony kobietami, aleć też nie do końca mają rozum sami? 
Męże nas zowią białogłowy, prządki, ku większemu zelżeniu kobietami zowią.

I tym sposobem słowo kobieta zagościło w literaturze sowizdrzalskiej i fraszkach jako określenie prześmiewcze i obelżywe.

Aleksander Brückner w Słowniku etymologicznym języka polskiego (Kraków 1927) dopatruje się wspólnego rdzenia w formach kobieta i kobyła. Pisał on:

kobieta; kobiecy, kobieciarz; powszechne, chociaż dopiero od XVIII wieku dawną niewiastę rugować poczęło. Znamy je w literaturze dopiero od Marcina Bielskiego (1595 r.), wyraźnie zaznaczającego, że to nazwa obelżywa: »mogąć męże przezywać żony kobietami, ale też nie do końca mają rozum sami« –  skarżą się panie w Sejmie niewieścim. Istotnie pojawia się kobieta w czasie od 1550 do 1700 r. niemal wyłącznie w literaturze sowizdrzalskiej, we kpinach wszelakich, i dwa nasuwają się dla słowa wywody, albo od koby, kobyły, albo od kobu, chlewu, bo chów świń należał do obowiązków gospodyni. Na wybór niezwykłego przyrostka (-ieta) wpłynęły nazwy Biety, Elżbiety, Brety, Markiety. Od nas przeszedł późny ten wyraz na Małą i Białą Ruś, do Słowaków i Czechów. Są w literaturze owej z końca XVI i początku XVII wieku i postaci z kup-, kupita, Kubitkowski (obelżywe), a żacy lwowscy od cubare, accubitus (łac. leżeć) je wywodzili, ale to żart. Jeszcze u W. Potockiego wyraz to rzadki, i w nim przeważa znaczenie ujemne; nie sposób więc łączyć go z jakąś obczyzną, zatem wywód od kobu najprawdopodobniejszy.

W definicji Brücknera słowo kob oznacza chlew (opieka nad chlewem była obowiązkiem kobiet, być może też chodziło tu o metaforyczną nieczystość rozpustnych kobiet) — słowo koba natomiast oznaczało kobyłę (z podobnych przyczyn). O pejoratywnym zabarwieniu słowa kobieta w XVI i XVII w. świadczy też fakt, że występowało ono zawsze z takimi epitetami, jak wszeteczna, plugawa, nikczemna, szpetna, grzeszna,  wszeteczna,  upadła, i to raczej w tekstach przynależących do tzw. kultury niskiej. Nie notują go nawet dawne słowniki.

Zmiana następuje pod koniec XVIII wieku, kiedy to w Myszeidzie Ignacy Krasicki używa słowa kobieta w sposób, który można odczytać negatywnie, neutralnie lub nawet pozytywnie:

Czegoż płeć piękna kiedy nie dokaże? 
Mimo tak wielkiej płci naszej zalety, 
My rządzim światem, a nami kobiety.

Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego (2000) dodaje m.in.:

KOBIETA […] propagowane namiętnie przez wszystkich naszych arcyromantyków (Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego), a na użytek literacki wprowadzone przez naszych literatów-biskupów: Naruszewicza i Krasickiego (w znaczeniu «poczciwym» = fr. femme, nm. Weib), gdy już całkiem wyszło z potocznego użycia w jego pierwotnym znaczeniu obelżywym, więc przez biskupów wskrzeszone […]. Przed Naruszewiczem ważyli się użyć tego komedyjnego nowosłówka nieliczni pisarze pomniejsi, i to z rzadka, nieraz je opatrując brzydkimi epitetami (nikczemna, plugawa, szpetna, wszeteczna).

Swój obelżywy charakter słowo to straciło niepełna 150 lat temu, dopiero bowiem od połowy XVIII wieku wyraz kobieta zaczął być stosowany w znaczeniu neutralnym, o czym zaświadczają konteksty jego użycia przez np. Kitowicza, Zabłockiego, Niemcewicza czy Jana Potockiego.

Badacze niepogodzeni z takim wyjaśnieniem pochodzenia wyrazu kobieta poszukują uzasadnienia dla innych możliwości. Niektórzy etymolodzy wywodzą wyraz z języka germańskiego: od staroniemieckiego kebse lub gabette. Słowem gambetta określano małżonkę, towarzyszkę łoża, natomiast wyrazem kebse — nałożnicę, konkubinę. Są i tacy, którzy uważają, że wyraz kobieta pochodzi od Kopfweiss (Kebs-weiss), czyli białogłowa, bądź od kave, czyli z fińskiego matka, czy prasłowiańskiego kob- veta, estońskiego kabe — w znaczeniu wieszczka, wróżka.

Dziewka, dziewica, dziewczyna

Wyrazy te etymologicznie związane są ze słowem dziecko. Pierwotnie wyraz dziewka oznaczał młodą osobę płci żeńskiej, czyli — jakbyśmy dziś powiedzieli — dziewczynę (zresztą jest to wyraz pokrewny omawianemu), kobietę niezamężną. Z biegiem czasu słowo to jednak zdegradowało się, zaczęło odnosić się do młodych kobiet niższego stanu, najczęściej wieśniaczek (dziewki dworskie lub dziewki folwarczne to młode wieśniaczki pełniące służbę na dworze lub folwarku), a także kobiet rozwiązłych. To ostatnie znaczenie doprowadziło do wykształcenia się słowa dziwka. Słowo dziewica znajduje się na przeciwnym końcu skali — zawsze miało wydźwięk pozytywny, w przeciwieństwie do dziewki, chociaż znaczenie było podobne: młoda, niezamężna kobieta. Od słowa dziewka pochodzi również wyraz dziewoja, będący żartobliwym określeniem młodej, dorodnej dziewczyny.

Dama

W XVII wieku arystokratki określano zapożyczonym z francuskiego wyrazem dama.

Wyraz dama wywodzi się z łacińskiego wyrazu domina, czyli pani, który w zmienionej formie wszedł do polszczyzny za pośrednictwem języków europejskich. Odnosił się do kobiet wysoko urodzonych i pełniących ważną funkcję, otaczanych szacunkiem. Z biegiem czasu znaczenie to rozszerzyło się również na kobiety z orszaku damy, np. księżnej lub królowej. Potem uległo spospoliceniu i przyjęło negatywne konotacje (Patrzcie, jaka dama się z niej zrobiła), o czym zaświadczają też takie wyraźnie już pogardliwe formy pochodne jak damulka, damusia itp. — oba odnoszone do kobiet nielubianych albo ze względu na swą rzeczywistą lub pozowaną elegancję i wytworność. Świadectwem degradacji tego wyrazu są wyrażenia dama lekkich obyczajów lub dama kameliowa.

Istnieją jeszcze inne określenia używane w stosunku do kobiet. Są one jednak wyraźnie nacechowane.

Baba, babka, babsztyl

Słowem baba określano niegdyś kobietę zamężną, i to raczej niemłodą. Babą lub babką nazywano również matkę któregoś z rodziców (zdrobnieniem tego słowa jest wyraz babcia). Jest to więc w wypadku wyrazu babka znaczenie tożsame z dzisiejszym. Babą, babką lub babiarką nazywano również akuszerkę. Słowo to z biegiem czasu zgromadziło również wiele (przynajmniej kilkanaście) dodatkowych znaczeń, np. rodzaj ciasta, snop, rodzaj figury.

Obecnie słowo to zachowało wymienione na wstępie znaczenia (oprócz akuszerki, jako że profesja ta zanikła, a raczej przekształciła się w funkcję położnej), lecz raczej ma negatywny charakter (np. w zestawieniach typu wredna baba, stara baba, przykra baba, tłusta baba). Zdecydowanie jeszcze bardziej negatywnie nacechowane są pochodne wyrazy babsko i babsztyl. Zdarza się jednak, że słowo baba w konkretnym użyciu miewa nawet pozytywny wydźwięk.

Jest też słowo babina (lub babinka), używane na określenie kobiety starszej i nacechowane pewnym współczuciem, politowaniem.

Inaczej jest z wyrazem babka, który coraz rzadziej jest używany jako synonim wyrazu babcia, a częściej jako określenie młodej atrakcyjnej kobiety lub kobiety sympatycznej niezależnie od jej wieku, np. fajna babka, miła babka, niezła babka. Słowo babka bywa też żartobliwym określeniem nauczycielki, np. babka od polskiego.

Słowo baba może się również odnosić do… mężczyzny, ale płaczliwego, np. straszna baba z niego. Oczywiście nastąpiło tu zawężenie znaczenia wyrazu do jednej cechy, czyli kojarzącej się z kobiecością płaczliwości.

Facetka, gościówa

Są to formy żartobliwe, używane w języku potocznym, urobione od również potocznych określeń mężczyzny: facet i gość. Słowo facetka funkcjonuje również w gwarze uczniowskiej na określenie nauczycielki (np. facetka od matmy).

Literatura

1. A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
2. K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
3. Krystyna Leśniak-Moczuk, Kobieto, kim jesteś we współczesnym świecie?, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, nr 43 (3/2015).
4. Agnieszka Warnke, Kobieta w języku polskim.