Językowe dylematy z ubieraniem się

Czy można ubierać buty?

Czasownik ubierać oznacza: wkładać na kogoś lub na coś ubranie. Mówimy więc, że ktoś ubiera (kogoś, coś) – (w coś), na przykład:

Dziewczynki lubią ubierać lalki w kolorowe sukienki.
Na święta dzieci ubrały choinkę.

Jest to składnia, która nie budzi kontrowersji. Natomiast konstrukcje typu ubierać buty, ubierać sweter w znaczeniu włożyć na siebie są przez niektórych językoznawców krytykowane, ewentualnie akceptowane na poziomie regionalnym (jako regionalizm powstały pod wpływem języka niemieckiego).

Takie sformułowania zdaniem autorów Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN mieszczą się w normie użytkowej. Oznacza to, że ich stosowanie jest dopuszczalne w sytuacjach codziennych, potocznych, poza sytuacjami oficjalnymi, publicznymi. Natomiast w polszczyźnie ogólnej, w komunikacji ponadregionalnej, należy używać zwrotów: włożyć buty albo ubrać się w sweter.

Autorzy Dobrego słownika natomiast twierdzą, że nie powinno się tej konstrukcji krytykować również na poziomie polszczyzny ogólnej. I ja jako rodowita krakowianka jak najbardziej się z nimi zgadzam.

W co można się ubierać?

Kolejny problematyczny czasownik to ubierać się. Oznacza on wkładać na siebie ubranie, obuwie, nakrycie głowy. Poprawna językowo konstrukcja brzmi: ktoś, coś ubiera się – (w coś); nie: ubiera coś!
A oto przykłady:

Na ślub mężczyzna ubiera się w garnitur, a kobieta w białą suknię.
Na stok narciarski ubrał się w modny kombinezon.
Ubrał się w płaszcz i wyszedł na spacer.

Co możemy na siebie wkładać?

Czasownik wkładać oznacza umieścić (umieszczać) coś na kimś, na sobie; ubrać się w coś lub ubrać kogoś w coś. Zgodnie z zasadami poprawnej polszczyzny powinniśmy więc powiedzieć:
ktoś wkłada coś – (komuś, czemuś) – (na coś).

Włożyła na siebie sukienkę, na głowę kapelusz, a na ręce rękawiczki.
Zakonnik włożył habit, a żołnierz mundur.
Minister włożył zegarek na rękę.
Chłopak włożył dziewczynie pierścionek na palec.
Matka włożyła córce na głowę kapelusz.

Problemy z zakładaniem ubrań

Najbardziej problematycznym czasownikiem w tym zestawieniu jest czasownik zakładać. Oznacza on umieścić (umieszczać) coś gdzieś, na czymś, nakładać coś. Poprawnie skonstruowane zdanie z tym czasownikiem brzmi: ktoś zakłada coś – (komuś, czemuś) – (na coś).
I oczywiście przykłady:

Wieczorami dziadek zakładał na nos okulary i czytał.
Chłopak założył słuchawki i słuchał muzyki.
Biznesmen założył krawat.

Czasownik ten często jest używany w znaczeniu: ubierać się (ubrać się) lub ubierać (ubrać) kogoś w coś; wkładać (włożyć):

Załóż dziecku grube skarpety.
Założyć marynarkę.

Uwaga! Zdarza się, że mówimy: Załóż płaszcz albo załóż sweter. Użycie czasownika założyć w tym znaczeniu (zamiast włożyć lub ubierać się w coś) budzi pewne wątpliwości – jedne słowniki je odrzucają, inne akceptują.

Według autorów Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN słowo założyć jest błędnie używane w znaczeniu: wkładać coś, ubierać się w coś, np.: zakładać sukienkę. Jedyną poprawną formą jest: wkładać – płaszcz, sukienkę, garnitur, buty. Jednak kiedy jest mowa o przedmiotach, które się umieszcza na sobie, możemy użyć czasownika zakładać, na przykład: zakładać (nie: wkładać) krawat, okulary, kolczyki, plecak itp.

Krytycznie do tej oceny poprawnościowej podchodzą autorzy Dobrego słownika:

Ich zdaniem zakładanie różnych części ubrania jest poprawne nawet na poziomie normy ogólnopolskiej.

Taką składnię dopuszczają także prof. Jan Miodek i prof. Mirosław Bańko. Ten ostatni stwierdza, że oba czasowniki są często używane zamiennie:
Dlatego nie jestem wcale skłonny do krytykowania tych, którzy mówią o zakładaniu płaszcza czy butów. W Innym słowniku języka polskiego PWN, opartym na Korpusie Języka Polskiego, w haśle „założyć” uwzględniliśmy oba znaczenia – i to dotyczące krawata, zegarka i okularów, i to dotyczące płaszcza i obuwia.

Również prof. Katarzyna Kłosińska akceptuje formę zakładać.

Jak prawidłowo nałożyć ubranie?

Ostatnim czasownikiem w naszym zestawieniu jest czasownik nakładać, czyli: 

Matka nałożyła dziecku śpioszki.
Nałożyć czapkę, rękawiczki.
Królowa nałożyła suknię.

A co z rozbieraniem się?

Taka sama reguła odnosi się czasowników oznaczających czynność odwrotną do wkładania (płaszcza, spodni, butów), czyli zdejmować, zdjąć i rozebrać się.

Wolno więc powiedzieć: 

Rażące są natomiast (często spotykane szczególnie w języku potocznym) konstrukcje: *rozbierz płaszcz, *rozbierz kurtkę, *rozbierz garnitur.

Ściągawka

Jako podsumowanie podam zestawienie kilku ważniejszych części garderoby z odpowiednimi czasownikami. Śmiało z nich korzystaj i wracaj, ilekroć pojawią się wątpliwości.

Części garderoby	Połączenia z czasownikiem
Kolczyki	zakładać
Okulary	wkładać, zakładać, nakładać, nosić
Płaszcz	ubierać się w płaszcz, zakładać, wkładać płaszcz
Kapelusz	wkładać, nakładać, zakładać
Czapka	wkładać, nakładać, zakładać
Garnitur	wkładać, zakładać
Krawat	zakładać (błędnie: wkładać)
Buty	wkładać, zakładać
Naszyjnik	zakładać
Sweter	ubierać się w sweter, zakładać, wkładać
Sukienka	wkładać, zakładać, nakładać