Jeśli mówisz, że noga Ci się podwinęła, że przyjmujesz na siebie odpowiedzialność, albo że ktoś idzie po najmniejszej linii oporu, to popełniasz błąd.

Dziś o ciekawych związkach wyrazowych – frazeologizmach.

Definicje

Profesor Jerzy Bralczyk w „Słowniku 100 tysięcy potrzebnych słów” tak definiuje związki frazeologiczne:

Są to ustabilizowane w danym języku, połączenia wyrazów, których znaczenia nie są równe sumie znaczeń poszczególnych wyrazów.

Mówiąc prościej, związek frazeologiczny to takie połączenie słów, które łącznie oznacza zupełnie coś innego, niż oddzielne znaczenia poszczególnych słów. Jego znaczenie jest metaforyczne. Nie należy rozumieć go dosłownie.

Czasami jest błędnie nazywany przysłowiem. To natomiast jest zgodnie z definicją:

krótkim zdaniem pochodzącym zwykle ze źródeł ludowych lub literackich, utrwalone w tradycji ustnej, wyrażające jakąś myśl, sentencję, wskazówkę, przestrogę.

Profesor Podracki, recenzując Wielki słownik frazeologiczny z przysłowiami, napisał:

Związki frazeologiczne stanowią nieodłączny i bardzo cenny fragment leksyki w każdym języku. Ich powiązania z historią, cywilizacją, kulturą narodu są powszechnie znane (m.in. utrwalony w języku obraz świata, antropocentryzm, wartościowanie). Zbiory frazeologizmów służą celom praktycznym (użytkowym i dydaktycznym) i naukowym.

Funkcjonowanie związków frazeologicznych

Aby wyjaśnić funkcjonowanie związków frazeologicznych, muszę odnieść się do zasad językowych, a dokładniej do frazeologii (to dział językoznawstwa zajmujący się związkami wyrazowymi).
Ze względu na stopień łączliwości wyróżniamy związki frazeologiczne stałe, łączliwe i luźne.

Związki łączliwe to związki, w których wyrazy nie są aż tak ściśle związane ze sobą, by zmiana jednego z nich powodowała niemożliwość zrozumienia sensu całości, np. pomyślny zbieg okoliczności i szczęśliwy zbieg okoliczności.

Natomiast związki stałe są związkami, w których żadna zmiana nie jest możliwa, gdyż związek straci sens, np. uciekać, gdzie pieprz rośnie i uciekać, gdzie papryka rośnie.

Związki te są nieprzekładalne na inne języki – nazywamy je idiomami.

Podział związków frazeologicznych

 Ze względu na budowę gramatyczną natomiast związki frazeologiczne dzielimy na:

• wyrażenia, czyli związki wyrazowe, w skład których nie wchodzi czasownik, np. biały kruk, kamień węgielny, marzenie ściętej głowy;
• zwroty, czyli związki wyrazowe, w których podstawowym członem jest czasownik, np. spojrzeć prawdzie w oczy, dać nogę, stawać okoniem;
• frazy, czyli połączenia wyrazów mające budowę zdania lub równoważnika zdania, np. czym chata bogata, tym rada, jaki pan, taki kram, bez pracy nie ma kołaczy; frazami są przysłowia, sentencje, powiedzonka.

W języku wciąż pojawiają się nowe związki frazeologiczne, nawiązujące do sytuacji z życia codziennego. Posługujemy się nimi chętnie, ponieważ stanowią pewien skrót myślowy, są zabawne, ubarwiają wypowiedź. Wystarczy przypomnieć takie związki: jeździć na gapę, pirat drogowy, sytuacja podbramkowa. Bardzo dużo frazeologizmów odnosi się do części ciała, np.: mieć głowę do interesów, wisieć na włosku, na oko, uszy do góry, kręcić nosem, na własną rękę.

Pochodzenie związków frazeologicznych

Skąd się biorą?

• z mitologii: nić Ariadny, syzyfowa praca,
• z Biblii: salomonowy wyrok, rzeź niewiniątek,
• z historii: pójść do Canossy, chylić czoła, bajońskie sumy,
• z literatury: walka z wiatrakami, być albo nie być,
• z legend, anegdot: wyjść jak Zabłocki na mydle, wzrok Bazyliszka,
• z życia codziennego: woda sodowa uderzyła do głowy, małe piwo, bawić się w kotka i myszkę, pokładać się ze śmiechu.

Aby opowiadania były barwne i dynamiczne

Wybór związków frazeologicznych pasujących do danej sytuacji jest duży.

Gdy wszystko nam się udaje, to znaczy, że idzie jak z płatka lub jak po maśle.

Jeśli wiemy, jak rozwiązać jakiś problem, możemy wykrzyknąć: to proste jak drut, to jasne jak słońce, to bułka z masłem, to kaszka z mlekiem.

Jeśli natomiast problem okaże się trudny, będzie to twardy orzech do zgryzienia, a iść nam będzie jak po grudzie. Może się okaże, że porwaliśmy się z motyką na słońce.

Są ludzie, którzy za nic nie zdradzą powierzonej im tajemnicy, czyli będą trzymać język za zębami, nie puszczą pary z ust, będą milczeć jak zaklęci, nabiorą wody w usta.

Warto korzystać z synonimicznych (bliskoznacznych) związków frazeologicznych, aby opowiadania były barwne i dynamiczne.

Niestety nieznajomość znaczenia frazeologizmów bywa przyczyną błędów. Wprawdzie czasem nas to śmieszy, ale może też być źródłem nieporozumienia. 

Błędne związki frazeologiczne

Błędy mogą polegać na:

• opuszczeniu albo dodaniu jakiegoś wyrazu wchodzącego w skład związku, np.: użyć jak w studni (zamiast użyć jak pies w studni); wyrwać się jak przysłowiowy filip z konopi (zamiast wyrwać się jak filip z konopi);
• zastąpieniu jednego wyrazu innym, np.: nie dać sobie w kotlet dmuchać (zamiast nie dać sobie w kaszę dmuchać);
• skrzyżowaniu dwóch związków frazeologicznych, np.: przywiązywać uwagę (powstał ze związków przywiązywać wagę i zwracać uwagę),
• zamianie formy fleksyjnej jednego z wyrazów, np.: ściany mają ucho (zamiast ściany mają uszy),  kapuściana główka (zamiast kapuściana głowa).