Skąd się wzięła jesień? Etymologiczna podróż po porach roku

Czyżby jesień była bardziej intrygująca, niż myślisz? Odkryj, jak zmieniała się nazwa tej pory roku. Zapraszam Cię w fascynującą podróż przez historię naszego języka.

Coraz krótsze dni. Chłodniejsze noce i poranki. To może oznaczać tylko jedno – jesień zbliża się wielkimi krokami. Po wakacjach pozostały już tylko wspomnienia (o etymologii słowa wakacje możesz przeczytać na moim blogu).

A skoro jesień, to czas na kolejną odsłonę naszej etymologicznej podróży po porach roku.

Skąd pochodzi słowo jesień?


Wbrew pozorom słowo jesień nie należy do tych pojęć, których pochodzenie jest niejasne. Badacze są zgodni. Wyraz pochodzi od prasłowiańskiego *osenь i gockiego (wschodniogermańskiego) asans, co oznacza czas żniw.

Jesień etymologia
W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego

W jaki sposób głoska o zamieniła się w e? Jak tłumaczy dr Jolanta Przyklenk z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach:

Występowanie późniejszych form *esenь, *jesenь można tłumaczyć asymilacyjnym wpływem samogłoski e, które miało również miejsce w takich wyrazach jak: jemioła, jesiotr, jezioro.

Nieco więcej światła na wcześniejsze brzmienie słowa jesień rzuca też Słownik Polszczyzny XVI wieku, w którym przedstawiono przykłady użycia dla tego wyrazu. Zerknij na te formy oraz ich ewolucję:

  • yeſyen: „bo ſyą tam poczyna yeſyen gdzye kozda rzecz czo ſyą rodzy ku pozytku przychodzy” (Jan z Szamotuł, 1525 r.);
  • Ieſień: „Przydzie Ieſień ázaſz nie roſkoſz do ſiáná ſie przejeździć” (Mikołaj Rej, 1568 r.);
  • Ieśień: „Ieśień cżwarta cżęść roku” (Anzelm Gostomski, 1588 r.).

W Słowniku języka polskiego Lindego (początek XIX w.) widnieje już zapis iesień, a stąd tylko krok dzieli nas od współczesnej formy.

Podobny źródłosłów jesieni występuje też w kilku innych językach. Sprawdź chociażby:

  • bośniacki: jesen;
  • chorwacki: jesen;
  • serbski: јесен;
  • słowacki: jeseň;
  • rosyjski: осень;
  • węgierski: ősz.

Takie formy jak autumn (angielski), automne (francuski), otoño (hiszpański) czy autunno (włoski) pochodzą z kolei od łacińskiego autumnus.

Interesuje Cię etymologia innych pór roku? Przeczytaj, skąd przybyła do nas wiosna.

Skąd przybyła do nas wiosna?

Jesień w polszczyźnie

Jesień jest porą roku, która wprowadza nas w nostalgiczny nastrój. Koniec roku to czas, gdy natura powoli zasypia. Nic dziwnego, że związkom frazeologicznym nawiązującym do tego okresu przypisuje się też znaczenia przenośne – równoznaczne z ostatnim etapem jakiegoś cyklu wydarzeń. 

  • Jesień życia
    Jest to okres starości, schyłek życia. Według Wielkiego słownika języka polskiego pojęcie to wykorzystuje się też w synonimach dla domu spokojnej starości (dom pogodnej jesieni i dom spokojnej jesieni).
  • Jesień średniowiecza
    Jest to końcówka epoki. W języku potocznym oznacza groźbę ciężkiego pobicia. Zwrot jest nacechowany złością i negatywnymi emocjami. Jesień średniowiecza to również praca naukowa Johana Huizingi przedstawiająca kulturę, obyczaje i styl życia społeczeństwa u schyłku epoki średniowiecza. Celem monografii było przedstawienie, jakimi ideałami kierowali się ówcześni ludzie.
    Fraza jest jednak znana przede wszystkim z powiedzenia, które wykorzystano w polskim tłumaczeniu filmu Pulp Fiction (myślę, że każdy wie, o które chodzi).
  • Jesień narodów
    Jest to proces, który przyczynił się do upadku komunizmu, m.in. w Polsce.


Popularnym frazeologizmem jest też złota (polska) jesień. Oznacza ciepłą, słoneczną porę w czasie jesieni, gdy liście już żółkną.

skąd pochodzi słowo jesień
Jesień w Pieninach (archiwum własne)


Weźmy też na tapet słowo jesieniara. To przykład neologizmu, który na dobre zadomowił się w języku. Zajął nawet drugie miejsce w plebiscycie Młodzieżowe Słowo Roku 2019.

Językoznawcy zwracają jednak uwagę, że słowo powstało z dodania formantu -arz, -ara, który wykorzystuje się zwykle w negatywnym kontekście (łachmaniarz, łachmaniara). W tym przypadku warto traktować takie tłumaczenie z przymrużeniem oka. 

Daj znać, z czym kojarzy Ci się jesień i czy znasz jeszcze jakieś powiedzenia związane z tym wyrazem. Mnie ta pora roku, dość standardowo, nierozerwalnie kojarzy się z czytaniem książek!

Literatura

K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Warszawa 2021.
W. Boryś, Słownik etymologiczny języka polskiego, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2005.
Wielki słownik frazeologiczny z przysłowiami, PWN, Warszawa 2005.

Patrycja Bukowska

Polecane wpisy