Jak stosować cudzysłów
Cudzysłów nie jest popularnym znakiem. Akrobacje przecinków nie budzą większego zainteresowania. Gdy już cudzysłów daje powód do dyskusji, jest to raczej uprzejma wymiana zdań, a nie burzliwa debata. Zaprzyjaźnij się z cudzysłowem i naucz się go poprawnie stosować.
Cudzysłów to znak interpunkcyjny, który często traktujemy po macoszemu – a niesłusznie. Jeśli przeczytasz ten artykuł do końca, nauczysz się poprawnie go stosować, unikać błędów i używać go z językowym wyczuciem. Może i nie wzbudza takich emocji jak przecinek czy średnik, ale jego użycie również podlega konkretnym zasadom. W tym artykule dowiesz się:
Nigdy nie kuszono o niego kopii jak choćby o średnik, którego użyciem rządzą zasady tak niejasne, że ten znak prawie wymarł. Nawet najwięksi puryści językowi, wypowiadając się na temat cudzysłowów, nie znajdują w sobie tyle ognia, ile mają, mówiąc o przecinkach. A tymczasem cudzysłów to nikczemny znak.
Dlaczego?
Do której grupy należysz? A może jesteś w centrum? Dziś rozpracujemy cudzysłów raz na zawsze.
Odmiana słowa „cudzysłów” przez przypadki
Zacznijmy od pierwszej nikczemności, czyli od odmiany.
Mam dla Ciebie wskazówkę: Cudzysłów odmienia się jak rów. Gdy będziesz mieć wątpliwości, przypomnij sobie, jak się odmienia ten wyraz.
A poniżej – żeby nie było wątpliwości – cudzysłów we wszystkich przypadkach (w liczbie pojedynczej i mnogiej):
| Przypadek | Liczba pojedyncza | Liczba mnoga |
|---|---|---|
| M. | cudzysłów | cudzysłowy |
| D. | cudzysłowu (nie: cudzysłowia) | cudzysłowów |
| C. | cudzysłowowi | cudzysłowom |
| B. | cudzysłów | cudzysłowy |
| N. | cudzysłowem | cudzysłowami |
| Msc. | w cudzysłowie (nie: w cudzysłowiu) | w cudzysłowach |
| W. | cudzysłowie! | cudzysłowy! |
Jak wygląda cudzysłów
Kolejna nikczemność to wygląd. Wbrew pozorom sprawa nie jest taka prosta. Cudzysłów jest na tyle nikczemny, że składa się z dwóch części: otwierającej i zamykającej. Nie stawia się spacji między cudzysłowem otwierającym a następującym po nim wyrazem ani między ostatnim wyrazem cytatu a cudzysłowem zamykającym.
Cudzysłów ma wiele twarzy!
| Rodzaj | Symbol | Zastosowanie |
|---|---|---|
| Cudzysłów apostrofowy | „…” | Podstawowy w języku polskim – służy do wyodrębniania fragmentów tekstu. Stosuje się go do wydzielania słów cytowanych i specyficznie użytych wyrazów i wyrażeń. Część otwierająca jest na dole, a część zamykająca – na górze. |
| Cudzysłów niemiecki | »…« | Cudzysłów ostrokątny. Możesz go użyć do specjalnych wyróżnień w tekście i wtedy, gdy pojawi się konieczność wprowadzenia cudzysłowu w cudzysłowie, np.: Jeden ze znanych pisarzy powiedział: „Mój ulubiony film to »Titanic«”. |
| Cudzysłów francuski | «…» | Cudzysłów ostrokątny odwrotny. Tę wersję zapisu możesz zastosować w tekstach naukowych, słownikach, poezji do wyodrębniania partii dialogowych i przytoczeń w poezji |
| Cudzysłów definicyjny | ‘…’ | Używany w tekstach naukowych do oznaczania definiowanych słów. |
| Cudzysłów amerykański | “…” | Niepoprawny w języku polskim. Na klawiaturze mamy klawisz ze znakiem cala lub sekundy geograficznej, a nie cudzysłów – są to dwie pionowe kreski („), a górny cudzysłów jest pochylony w prawo (”). |
| Cudzysłów przecinkowy | ,…’ | Obecnie prawie w ogóle nie jest używany. Jako znak otwierający stosuje się przecinek, a jako znak zamykający – apostrof. Dawniej traktowano go jako cudzysłów drugiego stopnia (cytat w cytacie). |
Cudzysłów w cudzysłowie – podwójne wyzwanie?
Czasem zdarza się, że w cytacie pojawia się kolejny cytat. W polskiej typografii obowiązuje zasada, że zewnętrzny cudzysłów to cudzysłów zwykły („…”), a wewnętrzny to cudzysłów ostrokątny albo tzw. niemiecki („»…«”). W razie braku możliwości użycia cudzysłowu ostrokątnego, możemy użyć cudzysłowu pojedynczego („’…’”).
Przykład: Nauczyciel wyjaśnił: „W tym fragmencie Mickiewicz pisze: »Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie…«”.
Przykład (w razie braku ostrokątnego): Nauczyciel wyjaśnił: „W tym fragmencie Mickiewicz pisze: 'Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie…’”.
W czym Ci pomoże cudzysłów
Cudzysłów ma kilka podstawowych funkcji i warto je sobie przyswoić, żeby uniknąć błędów i nieporozumień.
Jeśli używasz wyrażenia „tak zwany”, to po nim nie wstawiaj już cudzysłowu. Nie mnóż w tekście wyróżnień. Nie nadużywaj cudzysłowów. Jak napisał kiedyś Stanisław Jerzy Lec: „Jedenaste: Nie cudzysłów!”.
Może trafiłaś na ten tekst z czystej ciekawości. Może po prostu lubisz takie językowe smaczki. Jeśli kiedyś przyjdzie Ci do głowy, żeby pójść o krok dalej – zacząć poprawiać teksty nie tylko dla siebie – sprawdź kurs Podstawy korekty tekstów. Może Ci się spodobać bardziej, niż się spodziewasz.
👉 Zajrzyj z ciekawości!
Jak napisać cudzysłów na klawiaturze
Tylko nieliczne edytory tekstu potrafią wstawiać prawidłowe polskie cudzysłowy. Na szczęście Word daje taką możliwość. W wielu sytuacjach trzeba jednak wstawiać cudzysłowy ręcznie.
Aby je wstawić w systemie Windows, musisz mieć klawiaturę numeryczną. Natomiast na Macach wstawianie ich jest równie łatwe jak wpisywanie polskich znaków.
| Rodzaj | MacOS | Windows |
|---|---|---|
| Cudzysłów otwierający | Option ⌥ + [ | lewy Alt + 0132 (na klawiaturze numerycznej) |
| Cudzysłów zamykający | Option ⌥ + Shift ⇧ + [ | lewy Alt + 0148 (na klawiaturze numerycznej) |
Jak widzisz, wstawianie poprawnych cudzysłowów nie musi być trudne. Profesjonaliści pracujący przy składzie książek używają dokładnie takich samych klawiatur – a jednak ich publikacje rzadko zawierają błędy interpunkcyjne. Dlaczego więc artykuł w internecie czy post w social mediach miałby wyglądać gorzej?
Oczywiście zdarzają się sytuacje, gdy technologia nam nie sprzyja – na przykład niektóre systemy mailingowe automatycznie zamieniają polskie cudzysłowy na angielskie. Nie zawsze mamy na to wpływ. Ale tam, gdzie możemy, dbajmy o poprawność – to małe znaki, które robią duże wrażenie.
Gdzie postawić znak przestankowy obok cudzysłowu?
To jedno z najczęstszych pytań i pułapek! Wyjaśnijmy sobie zatem również i tę kwestię. Nie wiesz, gdzie należy postawić kropkę?
Zasada ogólna
Kropkę stawiamy po cudzysłowie – bo to znak kończący całą wypowiedź.
Poprawnie:
„To jest przykład”.
Błędnie:
„To jest przykład.”
Wyjątek: Kropki po cudzysłowie nie stawia się tylko wtedy, gdy cytowane zdanie kończy się pytajnikiem, wykrzyknikiem lub wielokropkiem.
„Naprawdę to powiedział?”
„Nie wierzę w to!”
„I tak dalej…”
Uwaga na skróty
Jeśli cytowany fragment kończy się skrótem wymagającym kropki – nie pomijaj jej. Kropka zostaje wewnątrz cudzysłowu:
Stanisław Mrożek powiedział kiedyś: „Nawet dla mnie samego — wyliczanie faktów, ten paciorek mojej pamięci nie jest zbyt interesujący. Jedno po drugim, a po drugim trzecie itd.”.
A jeśli cudzysłów obejmuje tylko część zdania?
Wtedy znaki przestankowe (kropkę, przecinek, średnik, dwukropek) stawiamy poza cudzysłowem zamykającym.
Lubię czytać opowiadania Juliusza Verne’a, zwłaszcza „W 80 dni dookoła świata”.
Co z pytajnikiem i wykrzyknikiem?
Pułapki tłumaczeniowe – polskie zasady to nie to samo co angielskie!
Warto pamiętać, że zasady interpunkcji, w tym stosowania cudzysłowu, różnią się w zależności od języka. To, co jest poprawne w języku angielskim, często jest błędem w polskim.
Najczęstszą pułapką tłumaczeniową jest umieszczanie kropki przed cudzysłowem zamykającym. W języku angielskim to poprawny zapis: „This is an example.” W języku polskim jest to jednak błąd!
Pamiętaj, że w polszczyźnie kropkę stawiamy zawsze po cudzysłowie zamykającym, jeśli kończy on zdanie, np.: „To jest przykład”. Warto być świadomym tych różnic, szczególnie jeśli pracujesz z tekstami dwujęzycznymi lub często czytasz treści po angielsku.
Jeśli chcesz poćwiczyć swoje wyczucie językowe na konkretnych przykładach – sięgnij po Ćwiczebnik. To zestaw praktycznych zadań z poprawkami i komentarzem – idealny dla osób, które chcą pisać (i poprawiać) z większą pewnością siebie.
👉 Zobacz Ćwiczebnik
Skąd pochodzi cudzysłów
Na koniec jeszcze jedna ciekawostka. Współczesny cudzysłów wywodzi się od znaku, który był już używany przez filologów w Aleksandrii.
Keith Houston w książce Ciemne typki pisze:
Nazywano go diple – podwójny. Umieszczany był obok wiersza tekstu, wskazując ważny fragment, a spokrewniony z nim znak diple peristigmene służył do oznaczania fragmentów, co do których odczytania uczony miał inne zdanie niż jego poprzednicy.
Cudzysłów ma długą historię, ale do Polski dotarł dość późno. Rodzima nazwa tego znaku ma już kilkaset lat. Wymyślił ją pod koniec XVIII wieku pijar, językoznawca, autor pierwszego polskiego podręcznika do gramatyki języka polskiego Onufry Kopczyński, który wszystkie ówczesne znaki przestankowe (również myślnik i przecinek) usystematyzował w Gramatyce dla szkół narodowych. Dawna nazwa cudzysłowu to „cudzymów”.
Mam nadzieję, że cudzysłów okazał się całkiem przyjaznym znakiem i że odtąd będziesz go świadomie i poprawnie używać. Jeśli znasz osoby, które mają problem z poprawnym wstawianiem cudzysłowów, poleć im ten artykuł.
FAQ – najczęstsze pytania o cudzysłów
Podsumowanie – 5 rzeczy, które warto zapamiętać
- Mówimy: w cudzysłowie, nie w cudzysłowiu.
- Polskie cudzysłowy to: „…” – otwierany na dole, zamykany na górze.
- Kropkę stawiamy po cudzysłowie.
- Używaj różnych typów cudzysłowów, gdy to konieczne – np. cytat w cytacie.
- Nie nadużywaj cudzysłowu – mniej znaczy więcej.
Mam nadzieję, że cudzysłów okazał się całkiem przyjaznym znakiem i że odtąd będziesz go świadomie i poprawnie używać. Jeśli znasz osoby, które mają problem z poprawnym wstawianiem cudzysłowów, poleć im ten artykuł.
Chcesz rozwijać swoje językowe wyczucie i warsztat?
Dołącz do grona osób, które świadomie pracują ze słowem. W Bookletterze znajdziesz regularne porcje wiedzy i inspiracji, a w Klubie Korektorów – praktykę, wsparcie i rozmowy o języku, jakich próżno szukać w podręcznikach.
👉 Sprawdź Klub Korektorów
👉 Zapisz się na #bookletter
Masz jeszcze większą ochotę na pisanie i wykorzystywanie smakowitych wskazówek interpunkcyjnych? Jeśli czujesz niedosyt, przeczytaj artykuł o tym, kiedy używać myślnika.
Źródła
- A. Gałązka, J. Podracki, Słownik interpunkcyjny, PWN, Warszawa 2002.
- Keith Houston, Ciemne typki. Sekretne życie znaków typograficznych, d2d 2015.
- O. Kopczyński, Gramatyka języka polskiego, Drukarnia Księży Pijarów, Warszawa 1817.
- Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, PWN, wyd. IV, Warszawa 2019.
- Objaśnienia zasad interpunkcji – Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN.
