Na Hel czy do Helu – językowe dylematy z nazwami geograficznymi

W języku polskim pojawia się wiele językowych dylematów. Niektóre są błahe, inne powodują zmianę znaczenia wypowiedzi. Jedną z trudniejszych kwestii jest stosowanie przyimków do i na w odniesieniu do nazw geograficznych. Często widzę w sieci pytania o to, jak jest poprawnie: jadę na Hel czy jadę do Helu, na Ukrainę czy do Ukrainy? W tym artykule wyjaśnię, kiedy używać poszczególnych przyimków dołączanych do nazw państw i regionów. Zapraszam w językową podróż po Polsce i Europie!

Zacznijmy tę naszą podróż od Polski i przyjrzyjmy się połączeniom, ale nie komunikacyjnym, tylko językowym.

Połączenia przyimka do z rzeczownikami

Przyimki do i na są nieodmiennymi częściami mowy. Łączą się tylko z rzeczownikami lub wyrazami o podobnej funkcji i rządzą odpowiednimi przypadkami.

Przyimek do  łączy się z rzeczownikiem w dopełniaczu (do + D) i wyraża ruch w kierunku konkretnego miejsca, np.:
wsiąść do pociągu (nie: *w pociąg);
włożyć pieniądze do portfela (nie: *w portfel)

W takich wyrażeniach przyimka do używa się wtedy, gdy miejsce, w którym się znajduje przedmiot, oznaczy się przyimkiem w i połączy się go z miejscownikiem, np.:

idę do szkoły (bo: jestem w szkole);
jadę do sklepu (bo: jestem w sklepie).

Ta sama zasada obowiązuje w odniesieniu do nazw większości państw i miast:

jadę do Wielkopolski (bo: mieszkam w Wielkopolsce);
jadę do Gdańska (bo: mieszkam w Gdańsku);
jadę do Pragi (bo: mieszkam w Pradze);
jadę do Polski (bo: mieszkam w Polsce).

Uwaga!
Oczywiście nie obejdzie się bez wyjątków. Przyimka do nie stosuje się w odniesieniu do pasm górskich oraz nazw regionów zakończonych na -skie i -ckie:

jadę w Tatry, a nie *do Tatr, mimo że mieszkam w Tatrach;
jadę w Śląskie, a nie *do Śląskiego, mimo że mieszkam w Śląskiem;
jadę w Mazowieckie, a nie *do Mazowieckiego, mimo że mieszkam w Mazowieckiem.

Połączenia przyimka na z rzeczownikami

Przyimek na łączy się z rzeczownikiem w miejscowniku lub bierniku (na + D lub B).

Oznacza:

• miejsce, w którym się coś dzieje (wtedy łączy się z miejscownikiem i odpowiada na pytanie: gdzie?);
• miejsce, ku któremu kieruje się czynność (wtedy łączy się z biernikiem i odpowiada na pytanie: dokąd?).

W wyrażeniach oznaczających kierunek lub miejsce będące celem ruchu przyimek na tworzy następujące połączenia:

• z nazwami wysp i półwyspów:
  
  jadę na Hel, na Majorkę, na Sycylię,
  mieszkam na Helu, na Majorce, na Sycylii;

• z nazwami większości regionów w granicach Polski:
  
  jadę na Podlasie, na Pomorze, na Mazowsze,
  mieszkam na Podlasiu, na Pomorzu, na Mazowszu;

Wyjątki:
Należą do nich Małopolska i Wielkopolska:
jadę do Małopolski, mieszkam w Małopolsce,
jadę do Wielkopolski, studiuję w Wielkopolsce;

• z niektórymi nazwami regionów znajdującymi się poza Polską i z nazwami państw, z którymi kiedyś Polska była związana historycznie:

jadę na Syberię, mieszkam na Syberii;
jadę na Węgry, mieszkam na Węgrzech;
jadę na Morawy, mieszkam na Morawach; 

Skąd pochodzi słowo „wakacje”?

• z nazwami dzielnic (ta zasada jest umowna i nie dotyczy dzielnic, które stosunkowo niedawno były odrębnymi jednostkami administracyjnymi, czyli nie wchodziły w skład miasta):

jadę na Kazimierz, na Ruczaj, na Pragę – mieszkam na Kazimierzu, na Ruczaju, na Pradze,
ale: jadę do Włoch, do Wilanowa, do Ursusa – mieszkam we Włochach, w Wilanowie, w Ursusie.

Wyjątki:
jadę do Śródmieścia, mieszkam w Śródmieściu;
jadę do Kabat lub na Kabaty (obie formy są dozwolone).

• połączenia z nazwami miast, w wyrażeniach oznaczających tylko kierunek ruchu, a nie jego cel, np.:

jadę na Gdańsk;
jadę na Zakopane;
jadę na Berlin.

Jak pisać o Ukrainie?

Jeśli chcemy pozostawać w zgodzie z oficjalną normą językową, mówiąc i pisząc o Ukrainie, powinniśmy stosować przyimek na: na Ukrainie / na Ukrainę.
Według słowników tylko ta forma uznawana jest obecnie za poprawną.
Jednak po 1991 roku w odniesieniu do Ukrainy coraz częściej w uzusie pojawiają się oboczne formy: w Ukrainie / do Ukrainy. Były one w powszechnym użyciu do połowy XIX wieku.

Jeśli chcesz podkreślić samoistność polityczną tego kraju, możesz je śmiało stosować – zachęcam Cię do tego; nikt w tym momencie nie potraktuje tych form jako błąd. Myślę, że niedługo staną się one równorzędne, a może nawet ta druga wersja (do Ukrainy / w Ukrainie) stanie się dominująca.

Zawsze powtarzam, że język ma znaczenie i powinien wiernie wyrażać naszą rzeczywistość. Jeśli interesuje Cię ten temat, to polecam artykuł Marka Łazińskiego, który przedstawia zmienną w dziejach polszczyzny łączliwość przyimków na, w i do z nazwami państw, krajów i regionów.

Jadę na Hel czy do Helu?

Hel – co to jest? I pierwiastek chemiczny, i nazwa miejscowości, i nazwa półwyspu.

Swoją drogą, czy wiesz, że mamy tu do czynienia z homonimią? 

Jest to zjawisko polegające na identyczności brzmienia i postaci pisanej wyrazów lub wyrażeń przy różnicy w znaczeniu (czasem też pochodzeniu).

Homonimów jest w tym przypadku naprawdę sporo:

Hel – (potocznie) Mierzeja Helska
Hel – miasto w Polsce na Półwyspie Helskim
Hel – stacja kolejowa w Helu
hel – pierwiastek chemiczny z grupy gazów szlachetnych
Hel – polski statek zbudowany w 1935 roku
Hel – bogini w mitologii nordyckiej
Hel – szwedzka grupa muzyczna
Hel – planetoida
Hel – polski dramat psychologiczny z 2009 roku
Hel – polski thiller z 2015 roku
HEL – kod międzynarodowego lotniska w Helsinkach

Ale nie o homonimach ma być ten artykuł. Nie będziemy analizować tu ciekawego tematu „mówienia po helu” (czyli dlaczego po helu zmienia się głos) ani zagłębiać się w mitologię nordycką. Mam jednak nadzieję, że zagadnienia związane z pisownią nazw geograficznych też Cię interesują. 

Koniec dygresji – wróćmy do naszego tematu. 

Jak jest w przypadku Helu?

Odpowiem jak typowy korektor: „to zależy”.

Od czego? Od tego, dokąd chcemy dojechać – do miasta czy na półwysep. Obie formy (na Hel i do Helu) są poprawne, każda z nich jednak oznacza co innego.

Jadę na (półwysep) Hel do miejscowości Hel (do Helu).

Jak zwykle błyskotliwie wyjaśnia ten problem Mirosław Bańko w Poradni PWN:

Jak zapisać nazwę półwyspu?

Półwysep Helski to jeden z najciekawszych rejonów polskiego wybrzeża Morza Bałtyckiego. Właściwie półwysep powinien być nazywany Mierzeją Helską. Ale to nie jest jedyny problem związany z nazwą tego miejsca.

Myśląc o Helu, w wyszukiwarkach internetowych najczęściej wpisujemy frazę: „półwysep helski pisownia”.

Dlaczego? Ponieważ ten zapis może wzbudzać nasze wątpliwości. Jak myślisz, czy nazwę półwyspu zapisujemy dużymi literami czy małymi? 

W Wielkim słowniku ortograficznym PWN jest zasada [81] 18.24, która mówi:

Jeśli nazwa własna składa się z dwu członów i człon drugi jest rzeczownikiem w mianowniku nieodmieniającym się, wtedy człon pierwszy (wyraz pospolity) piszemy małą literą, natomiast człon drugi – wielką.

Jest to mało fortunne sformułowanie. Nie chodzi bowiem o to, czy drugi człon nazwy (czyli Hel) jako taki jest odmienny, lecz o to, że rzeczownik ten pozostaje w mianowniku niezależnie od tego, w jakim przypadku pojawia się pierwszy wyraz (czyli półwysep) – oba wyrazy pozostają w związku przynależności, a nie w związku zgody.

Jak to się ma do dużych i małych liter?

Wyraz półwysep piszemy małą literą tylko wtedy, gdy drugi wyraz w tej nazwie jest rzeczownikiem w mianowniku (półwysep Hel). Natomiast gdy drugi wyraz jest rzeczownikiem w dopełniaczu albo przymiotnikiem, oba wyrazy zapisujemy wielkimi literami (Półwysep Helski).

Mam nadzieję, że teraz jest już jasna odpowiedzieć na pytanie: „Jak powinno się pisać: półwysep Helski czy Półwysep Helski?”.

To jak? Jedziemy na Hel? A może polecić jakieś inne miejsca, które warto odwiedzić w wakacje? Jeśli wybieracie się do mniej lub bardziej egzotycznych miejsc, mogą się pojawić problemy z odmianą nazw. Zanim więc zaczniesz opowiadać znajomym o swoich wakacyjnych wojażach, zerknij do poradnika, który dla Ciebie przygotowałam: Jak poprawnie zapisywać i odmieniać nazwy geograficzne.

Jak poprawnie zapisywać i odmieniać nazwy geograficzne – poradnik na wakacje

Źródła

1. Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, Warszawa 2022.
2. Wielki słownik języka polskiego PWN, Warszawa 2018.
3. Wielki słownik ortograficzny z zasadami pisowni i interpunkcji PWN, Warszawa 2016.
4. Marek Łaziński, Przyimki na, w oraz do przed nazwami państw, krajów i krain. Historia i współczesne wahania normatywne, „Język Polski” CII, z. 1 (2022), s. 26–40; doi: 10.31286/JP.01001.