Skąd się wzięła mama?

Języki, którymi się posługujemy, bardzo się od siebie różnią. Istnieją jednak dwa słowa, które we wszystkich językach świata brzmią bardzo podobnie. Dzień Matki to dobry pretekst do przypomnienia etymologii słowa „mama”. Dziś zapraszam Cię w podróż w głąb jezyka. Dzięki niej możemy poznać niezwykłą historię tego słowa.

Etymologia słowa mama

Etymologia słowa mama nie jest jednoznaczna i wciąż budzi pewne kontrowersje wśród językoznawców. Jedna z hipotez mówi, że słowo to pochodzi od rdzenia ma, który w wielu starożytnych językach oznaczał kobietę karmiącą piersią lub rodzicielkę. Łacińskie słowo mamma oznacza pierś (stąd też mammografia), a hiszpańskie mamar – ssać.

Inna teoria pochodzi od Romana Jakobsona. Ten rosyjski językoznawca, badając dziecięce gaworzenie, zauważył, że niemowlętom najłatwiej wypowiadać samogłoski, a zaraz po nich spółgłoski wargowe „m”, „p”, „b”, gdyż ich wymawianie nie wymaga otwierania ust. Czasem słyszymy też „t” i „dz”. Dlatego najwcześniej pojawiają się charakterystyczne podwojone sylaby: ma-maba-bapa-pa, a także ta-ta i dzia-dzia. Właśnie od tych form dźwiękonaśladowczych pochodzi wiele nazw, którymi określamy członków rodziny.

Dziecko najczęściej zaczyna naukę mówienia od sylaby ma-. Wyraz mama powstał w wielu językach właśnie jako dźwiękonaśladowcze wołanie niemowlęcia.

Wyrazy pochodne

Najstarszym i najbardziej powszechnym sposobem tworzenia nazw pokrewieństwa było dodawanie do takich podstawowych, pierwotnych sylab przyrostka -ter. Widać to zarówno łacińskiej mater, niemieckiej Mutter, angielskiej mother, jak i w określeniach innych członków rodziny – łacińskie frater (brat), pater (ojciec).

W języku prasłowiańskim rozwinęła się forma mati (w dopełniaczu: matere), która do języka staropolskiego przeszła jako maci (w dopełniaczu: macierze). Często też używano skróconej formy: mać.

W XIV w. wyraz mać miał nowe mianowniki: macierz i maciora. Rzeczownik maciora szybko zmienił znaczenie – zaczął się odnosić wyłącznie do samic niektórych zwierząt, szczególnie świń (choć do XVII wieku maciorą nazywano także królową pszczół).

Wprawdzie w XV w. pojawił się zdrobnienie od słowa maćmatka, jednak nadal w psałterzach i w Biblii przeważały starsze formy: mać i macierze.

Od słowa mać zostało utworzone słowo macica: narząd rodny kobiet, ale oznacza ono także w botanice główny pień, korzeń. Mianownikowa forma mać przetrwała do dziś tylko w gwarach, a w języku ogólnym – jako składnik wulgaryzmu.

Od formy macierze pochodził przymiotnik dzierżawczy macierzyn(y), który znaczył: należący do matki, związany z matką. Na tym samym rdzeniu stworzono przymiotnik macierzyńskimacierzyństwomacierzanka, stąd też urlop macierzyński.

Forma macierze też nie występuje w swojej pierwotnej funkcji znaczeniowej: znane jest np. jako termin specjalistyczny w matematyce i informatyce; przez pewien czas funkcjonowało też jako określenie ojczyzny.

Matka to zdrobnienie

Wyraz matka zaczął się upowszechniać w XIV–XV wieku. Historycznie słowo to jest zdrobnieniem, utworzonym od rdzenia mat’ – za pomocą przyrostka –ka, który tworzył kiedyś i do dzisiaj tworzy nazwy zdrobniałe, np. córa → córkagęś → gąskamysz → myszkaława → ławka.

Jako że zdrobnienia i spieszczenia często ulegają neutralizacji, tzn. zanika ich pieszczotliwy, ekspresywny charakter (np. baba → babka → babcia), dlatego też z czasem wyraz matka zaczął być używany w znaczeniu neutralnym, a pojawiły się inne, nowe zdrobnienia typu mateczkamatuchnamatulamateńka.

W polszczyźnie pojawia się wiele innych wyrazów z zapożyczoną z łaciny cząstką mater, ale nie zawsze mają to samo znaczenie. Czasem jest to modyfikacja znaczeniowa: dająca życie, początek, podstawa, wzórmateria, matryca, metryka, immatrykulacja.

Kiedy obchodzimy Dzień Matki

W Polsce Dzień Matki przypada na 26 maja. W tym dniu zazwyczaj dzieci obdarowują swoje mamy kwiatami, laurkami i drobnymi upominkami. Serdeczne gesty są wyrazami miłości, szacunku i wdzięczności, które pociechy okazują swoim rodzicielkom. W Polsce przedwojennej Dzień Matki obchodzono nieregularnie, np. 13 maja 1934 roku czy 7 maja 1939 roku.

Jednak to święto nie jest obchodzone wszędzie tego samego dnia. Dzień Matki w Hiszpanii wypada w pierwszą niedzielę maja. Natomiast w Niemczech, Kanadzie, Stanach Zjednoczonych, Chorwacji czy Japonii jest obchodzony tydzień później. Argentyńczycy świętują w trzecią niedzielę października, a mieszkańcy Luksemburga w drugą niedzielę czerwca.

A skoro już o świętach mowa, to przypominam, że nazwy świąt i dni świątecznych (w odróżnieniu od ich nazw opisowych) piszemy dużymi literami.

Etymologia słowa mama – podsumowanie

Etymologia nie tylko pomaga nam w odkrywaniu własnego języka, lecz także pokazuje, jak wiele ma on wspólnego z innymi językami. Słowo mama jest przykładem uniwersalnego słowa, które występuje w różnych kulturach i językach, co świadczy o znaczeniu, jakie przypisywane jest roli matki w życiu człowieka.

Jestem ciekawa, czy interesuje Cię etymologia wyrazów, których używamy na co dzień. Jeśli tak, koniecznie daj znać, jakie słowa czy wyrażenia mam wziąć pod lupę następnym razem.

Literatura

  1. A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
  2. K. Długosz-Kurczabowa, Wielki słownik etymologiczno-historyczny języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008.
Patrycja Bukowska