Lato w języku polskim

Co współcześnie znaczy słowo „lato”?

W dzisiejszym języku polskim „lato” to przede wszystkim jedna z czterech pór roku – najcieplejsza, kojarzona z wakacjami, urlopem, słońcem i odpoczynkiem. Trwa od 21 czerwca do 22/23 września i następuje po wiośnie, a przed jesienią.

Wielki słownik języka polskiego definiuje to słowo tak:

Lato — najcieplejsza, często upalna pora roku, okres kwitnienia większości kwiatów, czas zbioru zbóż, według kalendarza na półkuli północnej czas między 21 czerwca a 23 września.

Skąd pochodzi słowo „lato”?

Spośród wszystkich nazw pór roku w językach słowiańskich to właśnie „lato” jest najbardziej tajemnicze. Podczas gdy „zima” i „wiosna” mają jasne pochodzenie i można je powiązać z innymi językami indoeuropejskimi, „lato” to typowo słowiańskie słowo. Jego pierwotna forma i dokładna etymologia są dla językoznawców zagadką.

Jedna jaskółka wiosny nie czyni. Poznaj wiosenne frazeologizmy

Skąd się wzięła jesień? Etymologiczna podróż po porach roku

Pierwotne znaczenie

Wiele słów w językach obcych nazywających tę porę roku ma wspólnego przodka – praindoeuropejskie słowo oznaczające gorąco, żar, jasność. 

Natomiast polskie słowo „lato” pochodzi prawdopodobnie z prasłowiańskiego lěto. Nie da się go jednoznacznie połączyć z praindoeuropejskim rdzeniem, nie ma też pewnych odpowiedników poza językami słowiańskimi.

Według najpopularniejszej hipotezy termin ten oznaczał dawniej po prostu rok jako jednostkę czasu. Był związany z pełnym cyklem pór roku, a szczególnie z okresem wegetacji i dojrzewania plonów, czyli odnosił się do czasu pracy na roli od wczesnej wiosny do późnej jesieni. 

Językoznawcy podejrzewają, że lěto może się wywodzić z jeszcze starszego praindoeuropejskiego rdzenia lē- / leh-, który oznaczał „łagodnieć” lub „ustępować”. Jeśli tak było, to „lato” mogło kiedyś znaczyć „czas, gdy zima ustępuje” – czyli porę łagodną, ciepłą, kojarzoną z odwilżą i ulgą.

Taka interpretacja pasuje do najwcześniejszych wyobrażeń o tej porze roku.

Ten rdzeń pojawia się też w rodzaju nijakim od przymiotnika lěty – czyli „łagodny, spokojny, ciepły, powolny”. Jest on etymologicznie spokrewniony z:

Jak zmieniało się znaczenie słowa?

Z czasem jednak słowo „lato” zaczęło też oznaczać ciepłą porę roku, którą dziś znamy jako jedną z czterech pór kalendarzowych. Około X wieku te dwa znaczenia zaczęły funkcjonować równolegle: „lato” jako rok i „lato” jako okres między wiosną a jesienią. To przeniesienie wynikało prawdopodobnie z utożsamienia roku z jego najbardziej charakterystycznym okresem: czasem wzrostu, zbiorów, życia. 

Co ciekawe, wyraz „lato” – miał dwa różne znaczenia w zależności od liczby: w liczbie pojedynczej „lato” stało się synonimem „sezonu letniego”, podczas gdy liczba mnoga „lata” w dużej mierze zachowała swoje pierwotne znaczenie „lat” jako jednostek czasu. 

 Do dziś w języku polskim używamy liczby mnogiej „lata”, żeby mówić o pełnym cyklu – i to właśnie pozostałość po tym dawnym znaczeniu.

Pochodne dawnego znaczenia

Pozostałości tego dawnego znaczenia przetrwały w wielu słowach i wyrażeniach.

To pokazuje, jak głęboko słowo „lato“ było zakorzenione w naszym języku – nie tylko jako pora roku, ale też jako miara czasu.

Latoś – to skrót od „lato sie” (czyli: „to lato”, „ten rok”). Forma latosie była używana już w dawnych tekstach, a z czasem uprościła się do postaci latoś, która do dziś znaczy po prostu „w tym roku”.

Do dziś funkcjonuje jako regionalizm, szczególnie w Wielkopolsce. Przykład: „Latoś zima była łagodna” – czyli: „W tym roku zima była łagodna”. 

 Latosi – dawniej używane w znaczeniu „tegoroczny”. Dziś już praktycznie nieużywane, choć występuje w starych tekstach i gwarach.

 Nielatosi – dosłownie: „nie tegoroczny”. Ktoś, kto „nie urodził się w tym roku”, czyli osoba z życiowym doświadczeniem, starsza, mądrzejsza. W gwarach i dawnym języku miało znaczenie zbliżone do „obrotny”, „chytry”, „szczwany”.

„Letni” klimat i „letnie” temperatury – czy zawsze znaczą to samo?

Przymiotnik „letni” też ma kilka znaczeń. Może odnosić się do:

• czegoś typowego dla lata: letni deszcz, letnia sukienka, letnie wakacje,
• roku jako miary czasu (np. „dwuletni”),
• czegoś umiarkowanie ciepłego: letnia herbata, letnia kąpiel.

 Dawniej „letni” oznaczało też „w leciech”, czyli osobę dorosłą, dojrzałą lub w podeszłym wieku, co widać w słowach „nieletni” i „pełnoletni”:

• nieletni (czyli jeszcze nie w latach dorosłości),
• pełnoletni (czyli będący już w „pełni lat”).
  

Co ciekawe, do dziś pozostałości tych znaczeń znajdziemy też w słowie latorośl, które pierwotnie znaczyło ‘roczny przyrost rośliny’, a obecnie odnosi się do potomstwa.

Wszystkie te słowa i formy pokazują, że „lato” nie zawsze kojarzyło się z wakacjami – przez wieki było miarą upływającego czasu, symbolem dorosłości i dojrzałości.

Rok czy lata

Choć dziś liczba mnoga od „rok” to właśnie „lata”, oba wyrazy pochodzą z zupełnie różnych źródeł i mają inną historię. „Rok” wywodzi się z prasłowiańskiego rokъ, które pierwotnie oznaczało „to, co zostało powiedziane, ustalone” – wiązało się z ustnym wezwaniem do sądu, wyrokiem, terminem. Stąd m.in. słowa „rokować”, „wyrok” czy „odroczenie”. Z czasem „rok” zaczął oznaczać okres między kolejnymi posiedzeniami sądowymi, a w końcu – jednostkę czasu liczoną w miesiącach.

Z kolei „lato” był to czas pracy na roli, kwitnienia i zbiorów. Zanim pojawił się „rok”, to właśnie lato – jako najważniejszy i najbardziej „użyteczny” okres – służyło do odliczania czasu. Choć więc „rok” i „lato” nie są ze sobą spokrewnione ani znaczeniowo, ani etymologicznie, historia ich znaczeń splotła się w liczbie mnogiej – „lata”. 

Jak mówimy o lecie? Typowe połączenia i obrazy językowe

Słowo „lato” pojawia się w setkach wyrażeń i połączeń – od pogodowych opisów po metafory związane z czasem, stylem życia i emocjami. To jedno z tych słów, które łatwo łączy się z innymi i tworzy wyraziste, często bardzo obrazowe konstrukcje.

W polszczyźnie słowo „lato” występuje w wielu charakterystycznych zestawieniach, które pokazują różne aspekty tej pory roku:

• Pogoda: ciepłe, gorące, skwarne, ale też chłodne, deszczowe, mokre – obrazują zmienność klimatu.
• Ocena: wymarzone, niezapomniane, straszne, fatalne lato – lato pełne emocji.
• Czas: wczesne, pełne, późne lato; lato w pełni, schyłek lata – określenia pór i przełomów.
• W życiu: za młodych lat, z biegiem lat, pod koniec lata – lato jako metafora czasu i życia.
• Czynności i zjawiska: lato mija, wraca, trwa; spędzić lato, pożegnać lato – dynamiczne ujęcie tej pory roku.
• Styl i kultura: letnia sukienka, letnia kolekcja, letni makijaż, lato z radiem, lato w mieście.

Lato w językowych powiedzeniach – frazeologizmy

Język polski jest bogaty we frazeologizmy, a lato, jako ważna I dla wielu ulubiona pora roku, nie mogło zostać pominięte. 

Oto kilka przykładów:

• Latko – zdrobnienie o zabarwieniu czułym, używane najczęściej w języku potocznym lub poetyckim.
• Kanikuła – rzadziej używane określenie na najgorętszy okres lata, wywodzące się z łaciny.
• Lata – synonim upływającego czasu: dawne lata, z biegiem lat, w młodych latach.
• Epoka, wieki – jako uogólnienie: dawne wieki, epoka oświecenia – odniesienia do dłuższych okresów czasu.
• W języku potocznym i literackim pojawia się wiele metaforycznych określeń, w których „lato” niekoniecznie odnosi się do pory roku:
• Chude lata – czas biedy, kryzysu, niedostatku.
• Tłuste lata – okres rozkwitu, dobrobytu, wzrostu.
• Młode lata / szczenięce lata / najwcześniejsze lata / wczesne lata – różne sposoby mówienia o dzieciństwie i młodości.
• Lata męskie / lata Chrystusowe – wyrażenia oznaczające wiek dorosłości lub konkretny wiek (np. 33 lata).
• Późne lata / stare lata – określenia wieku dojrzałego i starości.
• Kraj lat dziecinnych – fraza nacechowana emocjonalnie, oznaczająca ojczyznę lub miejsce pochodzenia.
• Za młodych lat – odniesienie do przeszłości, często z nutą nostalgii.
• Z biegiem lat / z upływem lat – frazy podkreślające zmianę i czas.
• Posuwać się w latach – eleganckie określenie procesu starzenia się.
• Przed laty / dawnymi laty – dawno temu.
• Kopę lat / sto lat – wyrażenia używane przy powitaniach lub życzeniach.
• Ktoś na coś jak na lato – Ktoś jest do czegoś bardzo chętny
  Lato stulecia – Bardzo gorące lato
• Babie lato – 1. Pogodne dni jesienne; 2. Nitki pajęczyny unoszone jesienią przez wiatr

Lato w polskiej kulturze i wierzeniach ludowych

Lato, a zwłaszcza jego początek, od wieków zajmuje centralne miejsce w polskiej kulturze i wierzeniach ludowych, będąc czasem świętowania, rytuałów i głębokich symbolicznych znaczeń.

Noc Kupały – serce letniego folkloru

Noc Kupały, znana też jako Sobótka czy Noc Świętojańska, to dawne słowiańskie święto. Obchodzono je w okolicach letniego przesilenia (zazwyczaj 21–24 czerwca), w najkrótszą noc w roku. Po przyjęciu chrześcijaństwa, to pogańskie święto przekształciło się w Noc Świętojańską, obchodzoną z 23 na 24 czerwca. To przykład, jak dawne wierzenia łączyły się z nowymi tradycjami.

Głównymi symbolami święta były ogień i woda, którym przypisywano moc oczyszczającą, ochronną i sprzyjającą płodności. Dziś obserwujemy powrót do tych tradycji, czego dowodem są liczne festiwale i wydarzenia kulturalne.

Lato jako symbol w polskiej literaturze

W literaturze pory roku, zwłaszcza lato, często symbolizują etapy ludzkiego życia: wiosna to młodość, lato – dojrzałość, jesień – starość, a zima – śmierć.

Doskonałym przykładem jest nagrodzona Noblem powieść Władysława Reymonta „Chłopi”. Życie mieszkańców wsi Lipce jest tam ściśle związane z rytmem pór roku, a lato symbolizuje szczyt prac rolnych i obfitość.

Lato – podsumowanie

Mam nadzieję, że ta językowa podróż przez lato była dla Was równie fascynująca, co dla mnie! Słowa to nie tylko zbiór liter – to historia, kultura i mnóstwo fascynujących opowieści. A jakie jest Twoje lato? Może pachnie jaśminem, a może drukiem świeżo poprawionej książki?