[PODCAST #012] 12 rzeczy, które warto wiedzieć o języku polskim

Wyżeł żył wśród żyznych wyżyn.
Z wieży wyjrzał ważny karzeł.
Mężnie ważąc ciężkie żyto,
karzeł wyżła spytał: czy to
prawda, wyżle, czyżby
wyżły tak lubiły łyżwy?

To nie jest odcinek o łamańcach językowych ani nauka dykcji. Nie będę też analizować językowo tej sentencji.

Musisz jednak przyznać, że łatwo się pomylić, wypowiadając takie zdania. Języki obce też mają swoje łamańce językowe. Znam kilka hiszpańskich i niemieckich. Ale te polskie są zdecydowanie najtrudniejsze.

O łamańcach językowych przeczytasz w artykule Czy znasz najpopularniejsze polskie łamańce?

Zapraszam Cię bardzo serdecznie do wysłuchania tego odcinka i do subskrybowania podcastu Zapanuj nad słowami w Twojej ulubionej aplikacji podcastowej.

Produkcja

Montaż: Krzysztof Bukowski
Korekta: Katarzyna Tran Trang

Transkrypcja podcastu

1. Język fleksyjny

Język polski jest językiem fleksyjnym Co to oznacza? Najprościej rzecz ujmując – fleksja to odmiana wyrazów. Wyrazy w języku polskim się odmieniają – mamy różne wzory odmian i najróżniejsze końcówki fleksyjne. Zwłaszcza obcokrajowcom przysparzają one wielu zmartwień. Dla nas są równie naturalne jak czasy czy rodzaje.

Oczywiście nie każdy język jest językiem fleksyjnym. Dzięki temu, że w polszczyźnie odmieniamy wyrazy, możemy z łatwością opanować łacinę lub inne języki, które są językami fleksyjnymi. Uczymy się na zasadzie analogii.

2. Akcent wyrazowy

Akcent w języku polskim pada zwykle na drugą sylabę od końca. Ten rodzaj akcentu wyrazowego nie jest jedynym, z jakim mamy do czynienia w polszczyźnie. Oprócz niego występują również akcenty inicjalne, akcenty położone na czwartą sylabę od końca, akcenty oksytoniczne i proparoksytoniczne. Wiem, nazwy mogą odstraszać, ale zjawiska, które opisują, nie są aż tak groźne. Mamy również akcenty zdaniowe i zestroje akcentowe. Sporo tego! Warto jednak wiedzieć, że w języku polskim akcentowanie jest ważne i odgrywa ogromną rolę w kształtowaniu intonacji wypowiedzi. Ta bezpośrednio wpływa na odbiór, więc ma znaczenie dla jasnej, przejrzystej i przyjaznej komunikacji.

3. Użytkownicy języka

Po polsku mówi ponad 50 milionów ludzi. Oczywiście większość z nich mieszka w Polsce, ale duże polskojęzyczne społeczności znajdziemy m.in. w USA, Niemczech, Francji, Kanadzie i Wielkiej Brytanii. Z osobami mówiącymi po polsku możemy też się spotkać w tak egzotycznych miejscach jak RPA czy Nowa Zelandia.

4. Język słowiański

Język polski należy do grupy języków słowiańskich. Podobnie jak rosyjski, ukraiński, czeski czy serbski. Jest drugim językiem słowiańskim pod względem powszechności używania (oczywiście po języku rosyjskim). Ma ogromną liczbę użytkowników wśród przedstawicieli słowiańszczyzny zachodniej.

I chociaż między polskim a językami naszych wschodnich i południowych sąsiadów znajdziemy wiele podobieństw, to czasami możemy trafić na tzw. fałszywych przyjaciół, czyli słowa, które brzmią podobnie, ale mają zupełnie odmienne znaczenie. Przykładowo polski „frajer” to człowiek naiwny, który łatwo daje się oszukać. Wyraz ten ma niewiele wspólnego z czeskim „frajerem”, który oznacza przystojniaka, amanta, ewentualnie chłopaka. 

Jeśli interesuje Cię temat tłumaczeń, przeczytaj artykuł o błędach w tekstach tłumaczonych.

5. Polski alfabet

Polski alfabet powstał na bazie alfabetu łacińskiego i składa się z 32 liter. Niektóre z nich mają kreseczki i ogonki. Te 9 liter to prawdziwy wyróżnik naszego języka, to dzięki nim język polski jest „ą, ę”!

Znaki diakrytyczne, bo o nich mowa, umieszczane są albo pod literą, albo nad nią, wewnątrz niej lub obok. Zmieniają sposób wymawiania albo tworzą nową literę. „O” bez kreski nie jest takie samo jak „ó”. Wyobrażasz sobie, jak dziwnie brzmiałyby nasze rozmowy, gdybyśmy przestali używać tych znaków? Bo na piśmie, zwłaszcza w e-mailach i SMS-ach zdarza nam się o nich zapomnieć, ale możemy się domyślić, o co chodziło autorowi.

Znane jest żartobliwe, najkrótsze zdanie zawierające wszystkie znaki diakrytyczne języka polskiego: „Zażółć gęślą jaźń”. Wykorzystywane jest do sprawdzania obsługi polskiego alfabetu w fontach i programach komputerowych. Zdanie jest poprawne gramatycznie, ale nie przekazuje sensownej treści.

Oprócz znaków diakrytycznych dodatkowym narzędziem tortur dla osób uczących się języka są dwuznaki. Zestawiane w różnych kombinacjach tworzą łamańce językowe, takie jak: „Chrząszcz brzmi w trzcinie w Szczebrzeszynie”. Dodatkowa trudność polega na tym, że mamy pojedyncze głoski o tym samym brzmieniu co niektóre dwuznaki. Stąd dyktanda, które znamy ze szkoły podstawowej, pełne były podchwytliwych przykładów.I chociaż to właśnie te oryginalne litery i dwuznaki spędzają sen z powiek obcokrajowcom, Polacy mają do nich wyraźną słabość. Dowodem na to może być zorganizowany w 2010 roku ranking na najpiękniejsze polskie słowo, w którym zwyciężyło… „źdźbło”. Pod uwagę brano również „szept”, „brzdęk” i… „szeleścić”.

6. Ranking trudności

Język polski jest uznawany za jeden z najtrudniejszych języków świata. Bez wątpienia jesteśmy w czołówce. Ale musimy pamiętać o jednej rzeczy: język polski – mimo iż niewątpliwie jest językiem skomplikowanym – nie jest najtrudniejszym językiem na świecie! Dla Czecha polszczyzna będzie całkiem łatwa, ale już dla Chińczyka niewyobrażalnie trudna. Dla większości ludzi język polski nie jest najłatwiejszy (ma trudną wymowę, trudną gramatykę i mnóstwo wyjątków), ale nie dla wszystkich jest aż tak trudny do opanowania – przynajmniej na podstawowym poziomie – jak nam się wydaje. Prawdą jest, że próg wejścia jest niewątpliwie wyższy niż w wielu innych językach europejskich.

7. Najstarsze polskie zdanie

Księga ta swoją nazwę zawdzięcza miejscowości, w której znajdowało się opactwo cystersów (z Henrykowa). Powstała jako spis dóbr klasztornych. Zapisano w niej około 120 nazw miejscowych, informacje o mieszkańcach Dolnego Śląska (od wieśniaków po biskupów wrocławskich). Opisane są również stosunki społeczne w Polsce w XIII wieku.

Zdanie – które dla historii naszego języka jest tak ważne – „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj” dziś można przetłumaczyć jako: „Daj, niech ja pomielę, a Ty odpoczywaj”.

Pojawiło się ono w momencie wyjaśnienia genezy nazwy wsi Brukalice. Według zapisu wieś wzięła swoje miano od uszczypliwego przydomka jej właściciela, czeskiego rycerza Boguchwała, który chciał odciążyć małżonkę od pracy przy mieleniu na żarnach. Mielenie ziarna było wtedy uważane za pracę niegodną mężczyzny. Rycerz ten został nazwany przez sąsiadów Brukałą (zbrukany), a przezwisko to dało także nazwę całej miejscowości. Możemy uważać, że zapamiętano tego człowieka tylko dlatego, że pomagał swojej żonie.

Hm. Nic dodać, nic ująć.

8. Pierwsze elementarze nauki języka polskiego

Czas na kolejną informację! Tym razem rzecz o kwestii kluczowej dla historii polszczyzny. A dokładniej dla kwestii związanych z rozwojem polskiej nauki. Pierwsze elementarze nauki języka polskiego ukazały się na początku XVI wieku, wydrukowane został w 1539 roku w Krakowie. Natomiast pierwszą Gramatykę języka polskiego wydano w roku 1568, a po polsku w 1778 przez Onufrego Kopczyńskiego.

9. Przeciętny Polak używa nie więcej niż kilkanaście tysięcy słów

Następna ciekawostka o języku polskim osadzona jest już w czasach nam współczesnych Jak myślisz, ilu słów używają Polacy w codziennej komunikacji?

W dużym przybliżeniu przeciętny Polak czynnie zna (czyli używa w wypowiedziach) nie więcej niż kilkanaście tysięcy słów, natomiast biernie (czyli rozumie, ale nie używa) – ok. 30 tysięcy słów. Są jednak osoby, które mogą biernie znać nawet 100 tysięcy słów. Ale badania filologów z Uniwersytetu w Białymstoku pokazują, że wystarczy znajomość 1200 najczęściej używanych słów w języku polskim, by móc zacząć się tym językiem posługiwać.Przyznasz, że wspomniany rozstrzał jest dość duży. Różnica między tysiącem a stoma tysiącami słów jest ogromna! Wskazane kilkanaście tysięcy, a nawet kilkadziesiąt brzmi rozsądnie. Jeżeli się zastanawiasz, w jaki sposób wzbogacić swoje słownictwo, zastosuj jedną, bardzo skuteczną metodę – zacznij czytać i spróbuj robić to codziennie. Gwarantuję Ci, że szybko zauważysz różnicę.

10. Rok Języka Polskiego

Teraz będzie nieco poważniej. Myślę jednak, że o tym również warto wiedzieć. Uchwałą z 22 grudnia 2005 roku Senat RP zdecydował o ustanowieniu roku 2006 Rokiem Języka Polskiego.

Od tego czasu minęło już wiele lat i choć wydaje się, że niedawno wkraczaliśmy w początki drugiego tysiąclecia, warto – mimo upływającego czasu – w każdym roku świętować z tego powodu. Jeśli nie wiesz kiedy, mam dla Ciebie propozycję nie do odrzucenia. Język polski ma swój dzień! A dokładniej – Dzień Języka Ojczystego. Zawsze obchodzimy go 21 lutego.

To idealny moment na to, by o swoim języku dowiedzieć się czegoś więcej. W końcu nasza tożsamość narodowa również jest z nim związana.

11. Zdrobnienia

Polacy uwielbiają zdrabniać słowa: kawusia z mleczkiem, herbatka z cytrynką, 2 kilo ziemniaczków, milusi koteczek, fakturka, pieniążki… Również imiona można zdrabniać na wszelkie możliwe sposoby. Na przykład: Ola, Olunia, Olusia, Oleńka, Olka to wszystko zdrobnienia od jednego imienia – Aleksandra. Ale nie jesteśmy w tym jedyni. Hiszpanie robią to chyba jeszcze częściej. O zdrobnieniach mówiłam w 4 odcinku podcastu Zapanuj nad słowami. Zapraszam Cię do wysłuchania. Jest również w formie tekstowej na moim blogu.

12. Neologizmy

Obok skoków narciarskich, piłki nożnej i zdrabniania wyrazów kolejnym polskim sportem narodowym jest słowotwórstwo. Z czasownika „lecieć” można stworzyć „wylecieć”, „nalecieć”, „ulecieć”, „polecieć”, „przelecieć”, „przylecieć”. Każde z tych słów ma inne znaczenie!

Polacy mają bardzo dużą skłonność do tworzenia nowych słów. Obecnie, kiedy rozwój techniki upowszechnił korzystanie z internetu, powstaje wiele nowych słów i wyrażeń: „bloger”, „youtuber”, „influencer” itp. Zmiany w ustawodawstwie dopuszczające mężczyzn do sprawowania urlopu nad nowo narodzonym dzieckiem wprowadziły do obiegu określenie „urlop tacierzyński”. „Łomżing”, „plażing”, „smażing” – słowa prawie wszystkim znane, a pochodzą z reklamy znanego piwa. Reklama wiedzie prym w nadawaniu słowom nowych brzmień. Każda epoka sprawia, że dzieci i młodzież wprowadzają do języka nowe określenia, które z czasem stają się obiegowymi słowami używanymi przez wszystkich. Dlatego co roku jest organizowany konkurs na młodzieżowe słowo roku. Czasem zwycięzca bardzo zaskakuje. Nowe zwroty mają duży wpływ na rozwój każdego języka, również języka polskiego.

Międzynarodowy Dzień języka Ojczystego – podsumowanie

Mam nadzieję, że te ciekawostki uświadomiły Ci, jak bogatym, różnorodnym, trudnym i wyjątkowym językiem posługujesz się na co dzień!

Koniecznie daj mi znać, za co najbardziej cenisz język polski. Jeśli chcesz pogłębiać wiedzę dotyczącą poprawności językowej, zapraszam Cię na mój blog.

Znajdziesz tam wiele quizów, które pozwolą Ci usystematyzować wiedzę i będą świetnym przerywnikiem i przyjemną zabawą.

Do usłyszenia!